2024-03-28T22:46:43Z
https://qabasat.iict.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=5113
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
نسبت و رابطة خالق و مخلوق در اندیشة علامه محمدتقی جعفری و آیت الله جوادی آملی
عبدالله
نصری
سید مرتضی
پور ایوانی
شاید بتوان مهمترین بحث از مباحث کلام، فلسفه و عرفان نظری را بحث دربارة توحید و حقیقت آن دانست. در این زمینه دیدگاهها و اختلافنظرهای بسیاری میان اهل کلام، فیلسوفان و عرفا وجود دارد که در قالب نسبت و رابطة خالق و مخلوق به شرح هر یک میپردازیم. محمدتقی جعفری و عبدالله جوادی آملی دو تن از اندیشوران بزرگ معاصر هستند که در آثار خود به طور پراکنده به این موضوع پرداختهاند. علامه جعفری در این زمینه - یعنی رابطة خالق و مخلوق - نقدها و اشکالات فراوانی به دیدگاه وحدت وجود وارد کرده است. وی با نقد دیدگاه وحدت وجود به تباین خالق و مخلوق میرسد و نسبت و رابطة حقتعالی با عالم را مانند رابطة فاعل با مصنوع میداند، نه علت با معلول خود به معنای اصطلاحی آن. در مقابل، جوادی آملی با نگاه صدرایی به عالم و با باور به وحدت شخصی وجود، حقیقت وجود را همان ذات مقدس حقتعالی میداند و قائل است که او واحد است به وحدت شخصی و کثراتی که به نظر میرسند، درواقع سایههای آن وجود واحدند که خود حظی از وجود ندارند؛ یعنی اتصاف ممکنات به وجود، اتصافی ذاتی و حقیقی نیست، بلکه بالعرض و مجازی است. در پایان ضمن طرح اشکالهای دیدگاههای گفتهشده، به این نکته میپردازیم که پذیرش دیدگاه وحدت وجود، مجالی برای پاسخگویی به مهمترین مسائل کلامی، از جمله جبر و اختیار، عقاب و ثواب و... نمیگذارد.
واژگان کلیدی: جعفری
جوادی آملی
خالق
مخلوق
نسبت خالق و مخلوق
تباین وجود
وحدت وجود
2018
04
21
5
21
https://qabasat.iict.ac.ir/article_31865_8a30e2a59e7363f4447bc270af24d2a0.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
واکاوی برهان خفای الهی از چشمانداز فلسفۀ اسلامی
سید عبدالرئوف
افضلی
عزالدین
رضانژاد
برهان یا شبهۀ «خفای الهی» از شبهات بسیار مهم در حوزۀ خداباوری در عصر کنونی است. این شبهه که از سوی شلنبرگ، فیلسوف دین معاصر مطرح شده، بیش از دو دهه است که در غرب، در کانون توجه فیلسوفان دین قرار دارد. بر پایۀ این شبهه، با پذیرش خفای الهی، شواهد کافی دال بر وجود خداوند در اختیار نیست و ازاینرو خداوند وجود ندارد. غربیها اهتمام فراوانی به این شبهه نشان دادهاند؛ اما در جهان اسلام کمتر به آن توجه شده است. ما در این نوشتار میکوشیم با بهرهگیری از روش پژوهشی توصیفی - تحلیلی، ضمن تبیین مسئله، بر اساس آخرین تقریر ارائهشده، آن را از منظر فلسفۀ اسلامی- کاری که تا کنون انجام نشده- نقادی کنیم. بررسی و تحلیل پیش رو نشان خواهد داد که برداشت کفر و شرک از خفای الهی درست نیست و نقدهای چندی بر آن وارد است.
واژگان کلیدی: خفای الهی
خداباوری
عشق
ناباوری غیرجاحدانه
شلنبرگ
2018
04
21
23
57
https://qabasat.iict.ac.ir/article_31866_df612ca50a24b2a96cb43a425ee5c990.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
نزاع عارف و فیلسوف بر سر ماهیت خداوند
حسین
عشاقی
از مهمترین نزاعهای میان عارف و فیلسوف اختلافی است که بر سر ماهیت «واجبالوجود بالذات» است. عارف و فیلسوف - هر دو - ماهیت واجب را همان وجود او قرار میدهند و واجب را مانند ممکنات دارای دو جنبة وجود و ماهیت متفاوت نمیدانند؛ بلکه میگویند ماهیت واجب عیناً همان وجود اوست؛ اما عارف و فیلسوف بر سر این وجودی که عین ماهیت واجب است، به اختلاف گراییدهاند. عرفا میگویند وجودی که همان ماهیت واجب بالذات است، «وجود» لابشرطی است که از هر گونه تقیدی رهاست و فیلسوفان بر این باورند وجودی که همان ماهیت واجب بالذات است، وجود خاصی است که به دلیل خصوصیت واجبالوجودی از سایر حقایق وجودی متمایز است. به نظر میرسد دراینباره دیدگاه فلاسفه مخدوش و دیدگاه عرفا معقول و مقبول است و براهینی بر اثبات آن آورده شده یا میتوان اقامه کرد.
واژگان کلیدی: عارف و فیلسوف
واجبالوجود بالذات
ماهیت واجب
وجود لابشرط
وجود خاص
وجود و ماهیت
2018
04
21
59
79
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
تحدی قرآن: نقد و بررسی
سید مهدی
موسوی
سیدعلی اکبر
ربیع نتاج
با اینکه «تحدی» قرآن کریم با معاندان خویش، از جمله مطالب مسلّم در مبحث اعجاز این کتاب الهی است، مشاهده میشود که برخی نویسندگان بر خلاف این دیدگاه سیر کرده و باور کردهاند که اساساً قرآن تحدّی نفرموده است، بلکه استدلال آورده و بیّنه و برهان ارائه کرده است. در این نوشتار با رویکرد تحلیلی - انتقادی، به نقد و بررسی دلایل مقالۀ «تحدی در محک عقل و نقل و نقد سیر نزولی آیات موسوم به آن» که منکر وقوع تحدی دربارۀ قرآن مجید است، پرداخته شده و بر این حقیقت تأکید میشود که قرآن کریم - به عنوان معجزة جاوید الهی - با منکران الهی و فوق بشریبودن خود مبارزهطلبی و اصطلاحاً «تحدی» کرده است؛ چنانکه رسم متعارف و رایج میان اعراب عصر نزول در شعر و شاعری نیز همین بوده است.
واژگان کلیدی: قرآن کریم
اعجاز قرآن
تحدّی
آیات تحدی
2018
04
21
80
109
https://qabasat.iict.ac.ir/article_31904_e5f190ef78b9da59c88ca26125df9df6.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
نظامسازی قرآنبنیان؛ چیستی، چرایی و چگونگی
حسین
بابایی مجرد
محمد
عبدالحسین زاده
نظامسازی مشترک معنوی برای چهار مصداق نظامشناسی در ساحت تکوین، نظامیابی در ساحت تشریع، نظامسازی در ساحت اعتباریات و نظامگزاری در ساحت عینی است. هرچند به معنای خاص ناظر به اعتبارات اجتماعی و سیاستگذاری عمومی است، ولی به معنای عام دربردارندۀ هر چهار ساحت بوده و قرآن مجید نیز به عنوان منبع معرفتشناسی دینی در ساحات چهارگانه ورود دارد؛ لکن در هر ساحت، به حسب آن ساحت. بر پایۀ تعریف مختار از نظامسازی، اگر این فرایند از یکسو ابتنا بر مبادی مستخرج از معارف قرآنی نداشته باشد و از سوی دیگر مماس با واقعیتهای اجتماعی نباشد، به جای حل مسائل واقعی، حلال مسائل کاذب، غیراولویتدار و تحمیلی از مبادی دیگر معرفتی است. این انحراف از منابع متقن دینی، از یک طرف عامل توفیقنیافتن نظام اسلامی در تحقق اهداف مادی و معنوی خود و درنتیجه تشکیک نخبگان نظام و عامه مردم در هویت انقلابی نظام اسلامی است و از سوی دیگر منجر به استقرار خردهنظامات اجتماعی غیردینی و زمینهساز و جادهصافکن استبداد، هرچند صغیر و استکبار، هرچند بخشی و تشکیل حکمرانی سکولار، هرچند بهطور نرم و خزنده، لکن تئوریزهشده میشود. آنچه در فرایند نظامسازی رخ میدهد، کشف مسائل نظامات و حل آنهاست که تحقق این مهم با اتکا به سهگانه منابع، مبادی و مسائل میسور است؛ توضیح آنکه این پارادایم (مبادی معرفتی) است که مسائل و راهحل آنها را تعریف میکند و مبادی معرفتی نیز از منابع کشف میشود، اما باید توجه داشت حرکت میان این سه ضلع، حرکتی دورانی است، نه خطی.
واژگان کلیدی: نظامسازی قرآنبنیان
منابع نظامسازی
مبانی نظامسازی
مسائل نظامسازی
اعتباریات
نظامشناسی تکوینی
نظامیابی تشریعی
نظامسازی اعتباری
نظامگزاری عینی
2018
04
21
111
137
https://qabasat.iict.ac.ir/article_31915_ce2c7e562bca546e45a3c6682503f1fa.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
رابطۀ علوم انسانی و هرمنوتیک روششناختی
مسعود
فیاضی
بررسی چگونگی رابطه و دادوستد علمی هر علم با علوم مرتبط و همپایة خود از مسائل فلسفههای مضاف به آن علم است؛ ازاینرو بررسی رابطۀ میان علوم انسانی و هرمنوتیک روششناختی از وظایف فلسفۀ علوم انسانی است. برای نسبتسنجی میان هرمنوتیک روششناختی و علوم انسانی باید به بررسی دیدگاههای هرمنوتیستهای روششناختیای که دراینباره بحث کردهاند، پرداخت؛ ازاینرو نظریات دیلتای برای فهم این نسبت مهم است؛ زیرا در میان هرمنوتیستهای روششناختی وی دغدغۀ علوم انسانی داشته و این هرمنوتیک را در این علوم به کار گرفته است. دیلتای علوم انسانی را علوم تاریخی میداند؛ زیرا موضوع این علوم را «انسان بما هو انسان» میداند که به تبع هگل آن را روح حاکم بر همۀ انسانها در همۀ دورهها و تمام تاریخ را تجلی وی میداند. روش این علوم نزد دیلتای بر اساس واپسین نظریهاش، هرمنوتیک روششناختی شلایر ماخر است. اما این ادعا هم در برداشت وی از علوم انسانی و هم در روشی که برای آنها برشمرده، به این کلیت پذیرفته نیست؛ زیرا نه علوم انسانی در علوم تاریخی منحصرند و نه روش آنها به هرمنوتیک روششناختی منحصر میباشد؛ بهویژه اینکه این برداشت از علوم انسانی و همین طور باور وی به برخی اصول هرمنوتیک روششناختی با غرض اصلی وی از پرداختن به این علوم که تأمین پایههای قویم و غیرنسبی برای آن علوم میباشد، در تناقض است.
واژگان کلیدی: هرمنوتیک روششناختی
فلسفههای مضاف
علوم انسانی
شلایر ماخر
دیلتای
2018
04
21
138
169
https://qabasat.iict.ac.ir/article_32032_05e08b5e99cbd95a7781c0953683d464.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
توحید صمدی در افق اندیشۀ علامه حسنزاده آملی
محمدجواد
رودگر
محمدجواد
نوروزی
توحید صمدی قرآنی که در نگاه و نگره یا بینش عرفانی علامه حسنزاده آملی مهمترین مسئله در معارف عرفان اسلامی است، همان توحید عرفانی یا نظریۀ وحدت شخصی وجود است که عارف در مقام عینالیقین یا – بالاتر - حقالیقین بدان نائل و واصل میشود و سالک عارف مییابد که وجود، مساوق حق است و حق سبحان صمد است. ایشان بر این باورند که توحید قرآنى همان توحید صمدى است که توحید واقعى همۀ انبیا و اولیاءالله است و هدف نهایی عارف، ظهور و شهود سلطان وحدت حق در سیر انفسى سالک الی الله است. علامه حسنزاده آملی برای نخستین بار از وجودِ اصیل مساوق حق و صمد حقیقى، به «توحید صمدى» تعبیر مىکند. اکنون پرسش این است که توحید صمدی در افق اندیشۀ علامه به چه معنایی است و مفاهیم کلیدی آن کداماند؟ موضع شریعت در این موضوع چیست؟ فرضیۀ نوشتار اینهمانی میان توحید وجودی – شهودی یا وحدت وجود عرفانی با توحید صمدی قرآنی است که در محورهایی چون مفهومشناسی توحید صمدی، مفاهیم کلیدی توحید صمدی و وجود وحدت صمدی و – آنگاه - توحید عرفانی و صمدی در شریعت تحلیل و تعلیل شد. برونداد مقاله نیز ایضاح و اثبات عینیت و اینهمانی توحید عرفانی و قرآنی در قالب توحید صمدی از منظر علامه حسنزاده آملی و پاسخ به برخی شبهات مانند سنخیت- به معنای تشابه- و عینیت- به معنای حمل شایع صناعی- میان حق و خلق است.
واژگان کلیدی: توحید صمدی
توحید عرفانی
توحید اطلاقی
وحدت شخصی وجود
علامه حسنزاده آملی
2018
04
21
169
197
https://qabasat.iict.ac.ir/article_32033_a5d4234899185014bb18698519922c38.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
رؤیا و معرفت
نادر
شکراللهی
رؤیاشناسی جوانب هستیشناختی، اخلاقی، روانشناختی، معرفتشناختی و... دارد. در این نوشته تنها به یک پرسش معرفتشناختی پاسخ داده شد: آیا رؤیا میتواند منبعی برای معرفت به بعضی از وقایع فراتر از بدن و روان ما به شمار آید؟ پاسخ این پرسش از نظر آیات و روایات و ادلة عقلی مثبت است. سیرة همیشگی عالمان دینی و اهل شرع نیز بر اعتماد به بعضی رؤیاها دلالت دارد. دلایل قرآنی، هشت رؤیایی است که قرآن به صورت تأییدی ذکر میکند و ادلۀ روایی، روایات زیادی است که از سویی به اعتبار رؤیا دلالت میکند و از سوی دیگر به لزوم دقت در اعتماد به رؤیا توجه داده است. دلیل عقلی تجارب بشری در رویدادن چنین رؤیاهایی است که ابنسینا به آن استدلال کرده است. همچنین میتوان بر اساس اصطلاحات و ادبیات معرفتشناسی جدید نیز بر این مدعا استدلال کرد. این نوشته در پی استدلال بر امکان معرفتبخشی برخی از رؤیاها، بر اساس ادلة قرآنی، روایی و عقلی است؛ اما چند بحث خارج از مقصود ماست؛ از جمله بحث از دایرۀ آموزههای قابل استفاده از رؤیا و نسبت معارف مبتنی بر رؤیا و معارف مبتنی بر دیگر منابع معرفت.
واژگان کلیدی: رؤیا
معرفتشناسی رؤیا
منبع معرفت
رؤیای صادقه
رؤیای معرفتبخش
2018
04
21
198
220
https://qabasat.iict.ac.ir/article_32034_be406511b2467f80943a7754a75802a7.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
بررسی جنبة معرفتشناختی خلاقیت نفس از دیدگاه صدرالمتألهین
زهرا
رسولی
محمد کاظم
علمی
بحث خلاقیت نفس انسان در رشتهها و حوزههای مختلفی چون روانشناسی و تعلیم و تربیت - بهویژه از جنبة شیوههای پرورشی آن در انسان - مورد توجه واقع شده است. در فلسفه و عرفان اسلامی نیز این بحث در دو حوزة معرفتشناسی، کرامت و اعجاز مطرح میشود. ملاصدرا با توجه به اصول نفسشناسی و معرفتشناسی ویژة خود هم جنبة معرفتشناختی و هم خلاقیت را در حوزۀ اعیان خارجی بحث کرده است. وی در حوزة معرفتشناسیِ خلاقیت بر این باور است که هرچند خلاقیت نفس از جنبههای خداگونگی انسان است، اما خداوند ابداع و خلق از نیستی میکند؛ حال آنکه نفس انسان در همة مراحل ادراک حسی، خیالی و عقلی از مواد، وسایط و ابزار استفاده میکند و خلاقیت و ابداع نفس به معنا و کاربردی که برای خداوند لحاظ میشود، دربارة انسان صادق نیست. این پژوهش بر آن است که این جنبة معرفتشناختی خلاقیت را در ادراکات حسی، خیالی و عقلی با استناد به عبارات خود ملاصدرا در مهمترین آثارش بررسی و تحلیل کند و در پایان برخی فایدههای مهم آن را - نظیر اثبات مقدمات معاد جسمانی و تحقق سعادت و کمال حقیقی انسان - با وصول به مرتبة عقل، بهاجمال بیان کند.
واژگان کلیدی:خلاقیت
ادراک
ادراک حسی
ادراک خیالی
ادراک کلیات
2018
04
21
221
242
https://qabasat.iict.ac.ir/article_32035_221fbede1273e0ba417b3d5658ee92f7.pdf
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
قبسات
1029-4538
1029-4538
1397
23
87
حدوث جسمانی جوامع و بقای فرهنگی آنها
محسن
لبخندق
پیش از پرسش از چگونگی حدوث و بقای جامعه، باید بتوان وجود حقیقی جامعه را با برهان فلسفی به اثبات رساند؛ چه آنکه علمی که عهدهدار پاسخ به پرسش از هستی و چیستی پدیدههاست، فلسفه است. اصل صدرایی «اتحاد عالم و معلوم»، زمینة اثبات برهانی وجود حقیقی جامعه را فراهم میکند و بر اساس آن، «فرهنگ» یا همان «نظام معنایی تنزلیافته به عرصة زیستجهان جمعی از انسانها»، به عنوان نفس و روح جامعه تقریر میشود. پس از اثبات وجود عینی جامعه میتوان دربارة چگونگی حدوث و بقای آن نیز سخن گفت. شهید مطهری از حکیمان معاصری است که برخی نظریههایش دال بر حدوث جسمانی و بقای فرهنگی جامعه، به معنای آغاز تولد و تکوّن آن با نهادهای اقتصادی است؛ اما این تفسیر با ادلة فلسفی و تاریخی قابل خدشه است. با تکیه بر اصل «جسمانیةالحدوثبودن علم و ادراک» میتوان معنای درست حدوث جسمانی جوامع و بقای فرهنگی آنها را بیان کرد و سپس زمینة مطالعات فلسفی دربارة موضوعاتی مانند تأثیر «طبایع جسمانی و ساختارهای بدنی»، «اقلیم و ویژگیهای جغرافیایی» و... را در زیست فرهنگی - اجتماعی جوامع فراهم آورد. در ادبیات فرهنگپژوهی معاصر، از ناحیة مکاتب فکری گوناگون، پیرامون موضوعات یادشده بحثهای فراوانی با عناوینی چون «جغرافیای فرهنگی» (Cultural geography)، «زیستشناسی اجتماعی» (Sociobiology)، «مطالعات فرهنگی بدن» و... صورت پذیرفته و لازم است این موضوعات از منظر ذخایر حکمی - دینی نیز بازخوانی شوند.
واژگان کلیدی: جامعه
فرهنگ
نظام معنایی
حدوث جسمانی
بقای فرهنگی
2018
04
21
243
272
https://qabasat.iict.ac.ir/article_32036_2f45ac3a2603a2e92986095947a7c1cb.pdf