کاربرد و کارآمدی منطق سیستم‌ها در اجتهاد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهی) تلاش معرفتی روشمند برای کشف موجّه «حُکم» در مورد «فعل مکلف» باشد و اگر «حکم» جهت­دهی به «فعل مکلف» باشد که تعیین نوع رفتار فرد یا جامعه بر اساس نظر شارع است و اگر این جهت­دهی برای تحقق رفتار خاصی در مکلف، نیازمند تعیین چگونگی باشد و اگر تعیین «چگونگی» نیازمند تعیین کمیت، کیفیت، زمان، مکان، زمینه، شرایط، نقطه شروع، جهت، مراحل، نقطه پایان، موارد بحران و اختلال، موارد تقویت و تشدید، جایگزین­های احتمالی و...، در اجزا و روابط شکل­دهندۀ موضوع باشد، آن‏گاه به نظر می­رسد نیاز به قاعده و قانونی برای دست­یابی به این «چگونگی» است، به طوری که جامع و مانع باشد. از سوی دیگر اگر «منطق طراحی سیستم­ها» عبارت باشد از «قواعد ترکیب میان مؤلفه­های ورودی در یک سیستم به طوری که با تعیین مناسب­ترین زمان، مکان، کمیت، کیفیت، زمینه، شرایط، نقطه شروع، جهت، مراحل و...، منجر به خروجی کارآمد شود (اثری که سبب حل مشکل و رفع نیاز باشد با کمترین زحمت و بیشترین اثرگذاری)، آن‏گاه به نظر می­رسد منطق طراحی سیستم­ها می‌تواند گزینه مناسبی برای تجزیه تحلیل و ترکیب ادلۀ مرتبط با افعال مکلفان باشد، به طوری که منجر به تعیین جامع و مانع چگونگی امتثال امر شارع شود.
نقد مشهور «خلط امور ماهوی با اعتباری» و عدم جریان قواعد امور واقعی در اعتباریات نیز با توجه به اینکه اعتبارات شرعی، اعتبارات محضه نیستند، بلکه اعتبارات دارای منشأ واقعی هستند و قواعد جاری بر منشأ آنها بر آنها هم جاری می­شود، پاسخ داده شده است. در نهایت نیز منطق سیستم­ها به عنوان ابزار اصلی برای «جمع دلالی» در اجتهاد (اعم از جمع میان مُثبتات و جمع عرفی و ترجیحات) عرضه گردیده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Application and efficiency of systems logic in independent judgement (ijtihad)

نویسنده [English]

  • Abdolhamid Vaseti
Department of Logic of undrestanding Religion / Research Center for Islamic Culture and Thought
چکیده [English]

If inference (ijtihad in jurisprudential terms) is a methodical epistemological attempt to justified discover of the "judgment" about the "obligator’s act", and if the " judgment" is the orientation to the "obligator’s act" which determines the type of behavior of an individual or society based on legislator’s opinion, and if this orientation requires the determination of how to perform a particular behavior in the obligator, and if the determination of the "how" requires the determination of quantity, quality, time, place, context, conditions, starting point, direction, stages, end point, crises and disruption, cases of reinforcement and intensification, possible alternatives, etc., in the components and relations that form the subject, it then seems that there is a need for a rule and law to achieve this in a way that is comprehensive and restrictive. (Main issue of the article).
On the other hand, if the "logic of systems design" is: the rules of combining the input components in a system so as to determine the most appropriate time, place, quantity, quality, context, conditions, starting point, direction , stages, etc., lead to efficient output (an effect that solves the problem and eliminates the need with the least effort and maximum impact), then it seems that the logic of systems design can be a good option for analysis and combine the arguments related to the obligator’s acts in such a way that it leads to an inclusive and exclusive determination for to obey the legislator’s command. (Main hypothesis and findings of the article and reference to its argument).
The well-known critique of "confusing essential things with I'tibārī and the lack of rules of real affairs in I'tibārīat, also considering that religious I'tibārī are not pure credit but I'tibārī have real origin and the current rules on their origin also apply to them is Answered. Finally, the logic of systems has been presented as the main tool for "implicational collective" in ijtihad (including the sum between demonstrators and the customary collective and preferences). (Article result).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology
  • Ijtihad Method
  • Implicational Collective
  • Systems Design

مراجع

  1. ابوزید، نصرحامد؛ اشکالیات القراءة و آلیات التأویل؛ بیروت: دار البیضاء: المرکز الثقافی العربی، 2001م.
  2. احمدی، بابک؛ ساختار وتأویل متن؛ تهران: نشر مرکز، 1370.
  3. ـــــ؛ ساختار و هرمنوتیک؛ تهران: گام نو، 1383.
  4. بصیری بسیج، عباس؛ «بررسی اجمالی اندیشه و دیدگاه­های حسن حنفی»، فصلنامه پژوهش در تاریخ؛ س5، ش۱۹، 1395.
  5. بیات، عبدالرسول و دیگران؛ فرهنگ واژه­ها، قم: اندیشه و فرهنگ دینی، 1381.
  6. پالمر، ریچارد؛ علم هرمنوتیک؛ ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی؛ تهران: هرمس، 1377.
  7. پورحسن، قاسم؛ هرمنوتیک تطبیقی؛ تهران: دفتر نشر اسلامی، 1384.
  8. پین، مایکل؛ فرهنگ انتقادی؛ ترجمه پیام یزدانجو؛ تهران: نشر مرکز، 1394.
  9. جمعی از نویسندگان؛ فلسفه یا پژوهش حقیقت؛ زیر نظر اندرو لوین، ترجمه سیدجلال‏الدین مجتبوی؛ تهران: انتشارات حکمت، 1370.
  10. جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ قم: نشر اسراء، 1373.
  11. ـــــ؛ دین‏شناسی؛ قم: نشر اسراء، 1382.
  12. حقیقی، شاهرخ؛ «هرمنوتیک و نظریه انتقادی»، فصلنامه مدرسه؛ ش6، 1386.
  13. حنفی، حسن؛ از مذهب هدفی به سوی انسان­گرایی اسلامی؛ گردآورنده فاطمه گوارایی، ترجمه مهدی ناصر؛ تهران: نشر یادآوران، 1379، الف.
  14. ـــــ؛ «تاریخمندی دانش کلام»، ترجمه محمد مهدی خلجی، مجله نقد و نظر؛ س3، ش9، 1375.
  15. ـــــ؛ التراث و التجدید (موقفنا من التراث القدیم)؛ بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1412ق.
  16. ـــــ؛ حصار الزمن الحاضر؛ قاهره: مرکز الکتاب للنشر، 2006م.
  17. ـــــ؛ دراسات اسلامیة؛ قاهره: مکتبة دار الانجلو المصریة، 1989م.
  18. ـــــ؛ الدین‌ و الثورة‌ فی‌ مصر ۱۹۵۲-۱۹۸۱؛ قاهره: مکتبة مدبولی، 1987م.
  19. حنفی، حسن؛ قضایا معاصرة فی فکرنا المعاصر؛ بیروت: دار التنویر، 1982م.
  20. ـــــ؛ «کیف یفسر القرآن»، مجلة الجریدة؛ ش122، مصر، 2007م.
  21. ـــــ؛ مقدمة فی علم الاستغراب؛ قاهره: الدار الفنیة، 1411ق.
  22. ـــــ؛ من العقیدة الی الثورة؛ بیروت: دار التنویر، 1988م.
  23. ـــــ؛ میراث فلسفی ما؛ گردآورنده فاطمه گوارایی، ترجمه رضا شیرازی؛ تهران: نشر یادآوران، 1379، ب.
  24. ـــــ؛ «الهرمنیوطیقا و التفسیر»، قضایا اسلامیة معاصرة؛ ش6، 1420ق.
  25. ـــــ؛ «الهرمنیوطیقا و علوم التأویل»، قضایا اسلامیة معاصرة؛ ش19، 1423ق.
  26. ـــــ؛ هموم الفکر و الوطن؛ قاهره: دار قباء، 1998م.
  27. ـــــ؛ الوحی و الواقع تحلیل المضمون؛ دمشق: مرکز الناقد الثقافی، 2010م.
  28. دارتیگ، آندره؛ پدیدارشناسی چیست؟، ترجمه محمود نوالی؛ تهران: سمت، 1395.
  29. زرشناس، شهریار؛ نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران؛ تهران: کتاب صبح، 1383.
  30. سبحانی، جعفر؛ بحوث فی الملل و النحل؛ قم: موسسه النشر الاسلامی، 1414ق.
  31. ـــــ؛ هرمنوتیک؛ قم: مؤسسه امام صادق †، 1381.
  32. سرحانی القرشی، فهد محمد؛ منهج حسن حنفی و موقفه من اصول الاعتقاد دراسة تحلیلیة نقدیة، ریاض: مکتب مجلة البیان، 1434ق.
  33. سعیدی روشن، محمدباقر؛ تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1383.
  34. طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایۀ الحکمه؛ تصحیح و تعلیق غلامرضا فیاضی؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1384.
  35. عرب­صالحی، محمد؛ «ابوزید و تاریخ­نگری»، فصلنامه قبسات؛ س18، ش67، 1392.
  36. عماره، محمد؛ قراءة النص الدینی بین التأویل الغربی و التأویل الإسلامی؛ قاهره: مکتبة الشرق الدولیة، 1427ق.
  37. کاپلستون، فردریک؛ تاریخ فلسفه؛ ترجمه داریوش آشوری؛ تهران: انتشارات سروش، 1367.
  38. لسینگ، گوتهولد افرایم؛ تربیة الجنس البشری؛ ترجمه، مقدمه و تعلیق حسن حنفی؛ بیروت: دار التنویر، 1981م.
  39. لیوتار، ژان فرانسوا؛ پدیده­شناسی؛ ترجمه عبدالکریم رشیدیان؛ تهران: نشر نی، 1394.
  40. مجتهدشبستری، محمد؛ هرمنوتیک، کتاب و سنت؛ تهران: طرح نو، 1384.
  41. مرتضوی شاهرودی، سیدمحمود، ساجدی، ابوالفضل و مصباح، علی؛ «بررسی و نقد مبانی هرمنوتیکی پل ریکور»، فصلنامه کلام اسلامی؛ س27، ش105، 1397.
  42. مرشدی زاده، علی؛ «حسن حنفی: زندگی، آثار و دیدگاه­ها»، فصلنامه خط اول؛ س1، ش2، 1385.
  43. مزوغی، محمد؛ عمانوئیل کانط: الدین فی حدود العقل أو التنویر الناقص؛ بیروت: دار الساقی، 2007م.
  44. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار (اصول فلسفه و روش رئالیسم)؛ تهران: انتشارات صدرا، 1374.
  45. معتصم، سیداحمد؛ الهرمنیوطیقا فی الواقع الاسلامی بین حقائق النص و نسبیة المعرفة؛ بیروت: دارالهادی، 1430ق.
  46. میراحمدی، عبدالله و سیده زینب حسینی؛ «واکاوی خوانش حسن حنفی پیرامون ماهیت وحی»، فصلنامه مطالعات اندیشه معاصر مسلمین؛ س5، ش10، 1398.
  47. نوالی، محمد؛ «پدیدارشناسی چیست؟»، مجله پژوهش های فلسفی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، س33، ش135-136، 1369.
  48. واعظی، احمد؛ درآمدی بر هرمنوتیک؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
  49. هوماس، عبدالرزاق بن اسماعیل؛ القراءة الجدیدة للقرآن الکریم فی ضوء ضوابط التفسیر؛ [بی­جا]: [بی‌نا]، 1408ق.

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار