درآمدی بر معنا و امکان‌سنجی فلسفه دین اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه فلسفه پردیس فارابی دانشگاه تهران.

2 دانشجوی دکتری فلسفه اخلاق دانشگاه قم (نویسنده مسئول).

چکیده

این مقاله با هدف بررسی چیستی فلسفه دین اسلامی و امکان‌سنجی تحقّق آن نگاشته شده است. بدین منظور با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای تلاش شده است از طریق مشخص‏کردن تفاوت‌ها و تمایزهای فلسفه دین اسلامی با فلسفه دین فعلی، از منظر موضوع، روش، غایت، و منبع الهام، چهار معنای قابل تصور و تحقّق برای فلسفه دین اسلامی تعریف شود. مطابق با تعریف اول فلسفه دین اسلامی که بر اساس تمایز موضوع است، فلسفه دین اسلامی، فلسفه دینی است که موضوع تفکر فلسفی در آن، دین اسلام است. تعریف دوم بر اساس تمایز روش است و مطابق آن، فلسفه دین اسلامی، فلسفه دینی است که مبتنی بر روش فلسفه اسلامی و متکی بر مبانی آن، به تفکر فلسفی در زمینه دین می‌پردازد؛ همان طور که مثلاً فلسفه دین تحلیلی و فلسفه دین قاره‌ای این چنین‌اند. معنای سوم ذکرشده، مبتنی بر فراورده و محصول فعالیت فلسفی است که مطابق آن، فلسفه دین اسلامی، فلسفه دینی است که نتایج تفکر فلسفی درباره دین، موافق و سازگار با آموزه‌های اسلامی باشد؛ حتی اگر آن فعالیت فلسفی، مبتنی بر مبانی و روش فلسفه اسلامی موجود نباشد. فلسفه دین اسلامی در معنای چهارم، فلسفه دینی است که با الهام از قرآن و روایات، آموزه‌های اسلامی درباره دین را هماهنگ با روش فلسفی بازسازی می‌کند و مبتنی بر آن به تفکر فلسفی در زمینه دین می‌پردازد؛ همچنین در این مقاله کوشش شده است دلایل مخالفان اضافه‏شدن قید اسلامی به فلسفه دین، نقد و بررسی شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Introduction to the Meaning and Feasibility of the Philosophy of Islamic Religion

نویسندگان [English]

  • mohammad mohammadrezai 1
  • Amin Karbasizade 2
1 Professor, Department of Philosophy, Farabi Campus, University of Tehran.
2 PhD student in Philosophy of Ethics, Qom University
چکیده [English]

The purpose of this article is to examine the nature of the philosophy of Islamic religion, and discover the feasibility of its realization. For this purpose, I have made an attempt to determine the differences and distinctions between the philosophy of Islamic religion and the present philosophy of religion, in terms of subject, method, purpose, and source of inspiration, using a descriptive-analytical method and relying on library resources; and have defined four conceivable and achievable meanings for the philosophy of Islamic religion. According to its first definition - which is based on the distinction of the subject - the philosophy of Islamic religion is a religious philosophy in which the subject of philosophical thought is the religion of Islam. The second definition is based on the distinction of method, according to which the philosophy of Islamic religion is a religious philosophy that deals with philosophical thinking in the field of religion, based on the method of Islamic philosophy and its foundations; similar to the philosophy of analytic religion and the philosophy of continental religion which are the same. The third meaning, mentioned above, is based on the output of philosophical activity, according to which the philosophy of Islamic religion is a religious philosophy such that the results of philosophical thinking on religion are in accordance with Islamic teachings; even if that philosophical activity is not based on the principles and methods of the present Islamic philosophy. The fourth meaning of the philosophy of Islamic religion is a religious philosophy that, inspired by the Qur'an and Islamic hadiths, reconstructs Islamic teachings about religion according to philosophical methods, and deals with philosophical thinking in the field of religion. This article also tries to critique the reasons for the opposition to add the qualification of ‘Islamic’ to the philosophy of religion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • philosophy of religion
  • philosophy of Islamic religion
  • philosophy of philosophy of religion
  • what is the philosophy of Islamic religion
  1. آلستون، ویلیام؛ «تاریخ فلسفه دین»، ترجمه علی‌رضا کرمانی؛ معرفت؛ ش12 (11)، 1381، ص38–
  2. آلستون، ویلیام‌پی؛ «مسائل فلسفه دین» ترجمه علی حقی؛ پژوهش‏های اجتماعی اسلامی؛ ش1 (8)، 1381، ص120–
  3. آلنابی، اف. سل؛ تاریخ فلسفه دین (۱۹۸۰ - ۱۸۷۵)؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1383.
  4. استامپ؛ درباره دین؛ ترجمه مالک حسینی؛ تهران: هرمس، 1393.
  5. استامپ، الانور؛ «فلسفه دین»، ترجمه بهروز جندقی؛ معرفت؛ ش11 (11)، 1381، ص73–
  6. اسمارت، نینیان؛ تجربه دینی بشر؛ ترجمه مرتضی گودرزی؛ تهران: سازمان‌ مطالعه ‌و تدوین‌ کتب‌ علوم ‌انسانی ‌دانشگاهها (سمت)، 1394.
  7. الیاده، میرچا؛ دین‏پژوهی؛ ترجمه بهاءالدین خرمشاهی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
  8. برزگر تبریزی، فائزه؛ ایمان و تحلیل فلسفی (تأثیر فلسفه تحلیلی بر فلسفه دین)، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی- دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1389.
  9. پترسون، مایکل؛ عقل و اعتقاد دینی: درآمدی بر فلسفه دین؛ ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی؛ تهران: طرح نو، 1383، الف.
  10. پلانتیجا، آلوین؛ فلسفه دین: خدا، اختیار و شر؛ ترجمه محمد سعیدی مهر؛ قم: مؤسسه فرهنگی طه، 1384.
  11. پیلین، دیوید؛ مبانی فلسفه دین؛ ویراسته سیدمحمود موسوی؛ ترجمه گروه مترجمان؛ قم: بوستان کتاب قم، 1384.
  12. تالیافرو، چارلز؛ نگرش‌های نوین در فلسفه؛ قم: مؤسسه فرهنگی طه، 1380.
  13. ـــــ؛ فلسفه دین در قرن بیستم؛ ترجمه انشاءالله رحمتی؛ تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1382.
  14. تالیافرو، چارلز و فیلیپ کویین؛ زمینه‏های بحث فلسفی در ادیان جهان؛ ترجمه گروه مترجمان؛ قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1385.
  15. خسروپناه، عبدالحسین؛ فلسفه فلسفه اسلامی؛ قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسـلامی، 1389.
  16. خرمیان، جواد؛ قواعد عقلی در قلمرو روایات؛ تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، ۱۳۸۷.
  17. درآمدى بر چیستى فلسفه اسلامى: گفت‌وگو با جمعى از اساتید حوزه و دانشگاه؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1391.
  18. ملکیان، مصطفی؛ مقدمه بر کتاب درآمدی بر فلسفه دین؛ برایان دیویس، ترجمه ملیحه صابری نجف‌آبادی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، 1392.
  19. دیباجی، سید‌محمد‌علی و سید‌محسن اسلامی؛ «بررسی مفهوم فلسفه اسلامی در آثار شهید مطهری»، آینه معرفت؛ ش1 (10)، 1391، ص88–
  20. رونالد‌، هپ‌برن؛ «آشنایی با دانش فلسفه دین»، ترجمه حمید بابایی؛ اطلاعات حکمت و معرفت؛ ش4، خرداد 1385، ص95–
  21. رایت، ویلیام وین؛ فلسفه دین؛ ترجمه علیرضا کرمانی؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390.
  22. رشاد، علی‌اکبر؛ «ضرورت تأسیس فلسفه دین، منطق اکتشاف دین و فلسفه معرفت دینی، و ترابط و تمایز آنها با همدیگر»، قبسات؛ ش۱۰، 1384، ص۲۱– ۵۲.
  23. ـــــ؛ فلسفۀ دین؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسـلامی، 1385.
  24. ـــــ؛ منطق فهم دین؛ قم: پژوهـشگاه فـرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
  25. ـــــ؛ «تعریف فلسفه دین»، قبسات؛ ش69 (18)، 1392، ص5–
  26. سوئین‌برن، ریچارد؛ «مسائل فلسفه دین»، ترجمه هاشم قربانی؛ کتاب ماه دین؛ ش1 (15)، 1391، ش7–
  27. ساجدی، ابوالفضل؛ «فلسفه دین»، قبسات؛ ش39-40، 1385، ص47–
  28. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة؛ ج5، بیروت: دار احیاء التراث، 1981.
  29. طباطبایی، سید محمدحسین؛ شیعه در اسلام؛ قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.
  30. عبودیت، عبدالرسول؛ «آیا فلسفه اسلامی داریم» معرفت فلسفی؛ ش1 (1)، 1382، ص27–
  31. عبداللهی، مهدی؛ «فلسفۀ فلسفۀ دین»، قبسات؛ ش61، 1390، ص123–
  32. علی‌تبار ‌فیروزجایی، رمضان؛ «ماهیت فلسفۀ دین و تفاوت آن با علم کلام و فلسفۀ معرفت دینی»، قبسات؛ ش3 (16)، 1390، ص89–
  33. غفاری، حسین؛ «فلسفه اسلامی یا فلسفه مسلمانان»، فلسفه؛ ش1 (1)، 1379، ش71–
  34. فلاح رفیع، علی؛ فلسفه دین هگل؛ تهران: علم، 1390.
  35. فنایی، ابوالقاسم؛ درآمدی بر فلسفه دین و کلام جدید؛ قم: معارف، 1375.
  36. کرد فیروزجایی، یارعلی؛ چیستی فلسفه اسلامی؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1390.
  37. لگنهاوسن، محمد؛ سیاحت انـدیشه در سـپهر دین؛ ترجمه گروهی از مترجمان؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌ خمینی، 1383، الف.
  38. ـــــ؛ «فلسفه دین بی‏طرف نداریم (گفت‏وگو)»، ضمیمه خردنامه همشهری؛ 1383، ب.
  39. ـــــ؛ «تأسیس فلسفه دین شیعه، از جهت فلسفی- ناموجه نیست»، چشمانداز ارتباطات فرهنگی؛ ش21، اسفند 1384، ص11–
  40. موسوی، مصطفی؛ «بررسی کتاب ایمان و تحلیل فلسفی: تأثیر فلسفه تحلیلی بر فلسفه دین»، کتاب ماه دین؛ ش1 (14)، 1390، ص59–
  41. مجموعه نویسندگان؛ کلام فلسفی‌ (مجموعه‌ مقالات)؛ ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی؛ تهران: صراط، 1374.
  42. محمدرضایی، محمد؛ «چیستی فلسفه دین و مسائل آن»، قبسات؛ش70، زمستان 1392.
  43. مطهری، مرتضی؛ آشنایی با علوم اسلامی (کلام، عرفان، حکمت عملی)؛ قم: صدرا، 1379.
  44. ـــــ؛ کلیات علوم اسلامی (منطق و فلسفه)؛ تهران: صدرا، 1381.
  45. ملکیان، مصطفی؛ «اندر چیستی فلسفه دین» علامه؛ ش2 (1)، 1380، ص291–
  46. هوبلینگ، اچ جی؛ «مفاهیم و مسائل فلسفه دین»، ترجمه حمید‌رضا آیت‌اللهی؛ قبسات؛ ش2 (1)، 1375، ص68–
  47. هیک، جان؛ فلسفه دین؛ ترجمه بهزاد سالکی؛ تهران: بین‏المللی الهدی، 1390.
  48. هیلاری، رودریگیس و جان اس. هاردینگ؛ درسنامه دین‏شناسی؛ ترجمه سیدلطف‌الله جلالی؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، 1390.
  49. یاندل، ویلیام، ولفهارت برگ و کیت پانن؛ فلسفه دین؛ ترجمه سیدمرتضی حسینی شاهرودی؛ مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1387.
  50. Alston, P. ; “Problems of Philosophy of Religion”, The Encyclopedia of Philosophy; New York: Macmillan Publishing, 1972.
  51. _____; “History‌ of‌ Philosophy of Religion”, Routledge Encyclopedia of Philosophy; London: Routledge, 1998.
  52. Hasker, William; “Analytic‌ Philosophy of Religion”, The Oxford Handbook of Philosophy of Religion; Oxford, 2006.