نقش عقل و نقل در معرفت دینی از منظر شیخ صدوق و شیخ مفید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

2 دانش پژوه سطح 4 کلام اسلامی جامعه الزهراء قم.

چکیده

شیخ صدوق و شیخ مفید با ارائه نظریات و نوآوری‌هایی در حدیث‌شناسی و علم کلام، نقش مؤثری در پویایی آموزه‌های شیعه ایفا نموده‌اند. ایشان با حفظ قلمروهای معرفت‌شناختی عقل و نقل، هر دو منبع را در معرفت دینی مؤثر و لازم دانسته و روش‌های مختلفی را در بهره‌گیری از آنها اتخاذ نموده‌اند؛ به گونه‌ای که شیخ صدوق با رجحان روش نص‌گرایی، از روایات مشتمل بر استدلال‌های عقلانی نیز بهره گرفته و شیخ مفید با توجه ویژه به عقل و رویکرد عقل‌گرایانه، به اثبات گزاره‌های دینی و دفاع از آنها پرداخته است. ایشان به بررسی سند و محتوای نصوص دینی اهتمام داشته‌اند؛ لکن شیخ مفید هماهنگی مفاد خبر با گزاره‌های عقلی قطعی را بر بررسی سندی آن مقدم می‌دارد. علی رغم اشتراکات این دو متکلم در مبانی و اصول اعتقادات دینی، می‌توان اختلاف ایشان را در انتخاب روش تبیین و اثبات احکام و معارف کلامی دانست. گرچه در برخی اختلافات اساسی، روش عقلانی شیخ مفید در بررسی مفاد و سند متون دینی قابل دفاع است. درمجموع می‌توان رویکرد شیخ صدوق در توجه به علوم نقلی را فتح الباب تأسیس روش عقل‌گرایانه شیخ مفید و مبنای توسعه علوم عقلی تلقی نمود. در این تحقیق سعی بر آن است با روش تحلیلی-توصیفی و نگرشی جامع، ابعاد و زوایای مختلف اختلافات معرفت‌شناختی و روش‌شناختی در رویکرد کلامی شیخین واکاوی شود که از نوآوری‌ها و امتیازهای این اثر نسبت به آثار مشابه نگاشته‌شده در این زمینه به شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The role of reason and narration in religious knowledge from the perspective of al-Shaykh al-Saduq and al-Shaykh al-Mufid

نویسندگان [English]

  • Mahdi Abdullahi 1
  • Sumaiie Karimnejadi 2
1 Assistant professor of Iranian Research Institute of Philosophy.
2 Ph.D Student of Islamic Theology of Al-Zahra Seminary
چکیده [English]

Al-Shaykh al-Saduq and al-Shaykh al-Mufid have played an effective role in the dynamics of Shia teachings by presenting ideas and innovations in hadith studies and theology. By preserving the epistemological realms of reason and narration, they considered both sources effective and necessary in religious knowledge and adopted different methods in using them; In such a way that al-Shaykh al-Saduq, with the predominance of the textual method, also used hadiths containing rational arguments, and al-Shaykh al-Mufid, with special attention to reason and rational approach, proved religious propositions and defended them. He has been interested in examining the document and the content of religious texts; However, al-Shaykh al-Mufid prioritizes the coordination of content of tradition with definite intellectual propositions over its documentary review. Despite the commonalities of these two theologians in the foundations and principles of religious beliefs, their differences can be seen in choosing the method of explaining and proving theological rules and teachings. Although in some fundamental differences, al-Shaykh al-Mufid 's rational method in examining the contents and documents of religious texts can be defended. In general, al-Shaykh al-Saduq's approach in paying attention to the narrative sciences can be considered as beginning of establishment of al-Shaykh al-Mufid 's rationalistic method and the basis for the development of rational sciences. In this research, an attempt is made to analyze the various dimensions and angles of epistemological and methodological differences in Sheikhin's theological approach with a comprehensive analytical-descriptive method, which is one of the innovations and advantages of this work compared to similar works written in this field.

  1. آریان، حمید؛ «شأن و کارکرد عقل در تفسیر قرآن از دیدگاه نص‌گرایان»، مجله قرآن شناخت؛ س3، ش2، پیاپی 6، پاییز و زمستان 1389، ص65-104.
  2. ابن‌بابویه، محمد بن على (صدوق)؛ الاعتقادات؛ چ2، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1414ق.
  3. ـــــ؛ التوحید؛ چ1، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1398ق‏.
  4. ـــــ؛ کمال الدین؛ ج۱، چ2، تهران: انتشارات اسلامیه، 1395ق‏.
  5. ـــــ؛ ؛ علل الشرائع؛ ج1 و 2، چ1، قم: کتابفروشى داورى، 1385‏.
  6. ـــــ؛ عیون أخبار الرضا †؛ ج۲، چ1، تهران: نشر جهان، 1378ق‏.
  7. ـــــ؛ معانی الأخبار؛ چ1، قم: جامعه مدرسین، 1403ق‏.
  8. ـــــ؛ من لایحضره الفقیه؛ ج1، چ2، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق‏.
  9. ـــــ؛ «الإعتقادات»، تصحیح اعتقادات الإمامیۀ: سلسلۀ مؤلفات الشیخ المفید؛ ج5، چ2، بیروت: دار المفید للطباعۀ و النشر و التوزیع، 1414ق.
  10. ابن‌منظور؛ لسان العرب؛ ج7 و 11، چ3، بیروت: دار الفکر- دار صادر، 1414ق.
  11. بیرق، حبیب و طوبی کرمانی؛ «تقدم کلام شیعه بر معتزله»، الهیات تطبیقی؛ س6، ش13، بهار و تابستان 1394، ص15-30.
  12. برنجکار، رضا؛ روش‌شناسى علم کلام، اصول استنباط و دفاع در عقاید؛ چ1، قم: مؤسسه علمى فرهنگى دار الحدیث، 1391.
  13. برنجکار، رضا و محسن موسوی؛ «عقل‌گرایی شیخ صدوق و متکلم‌بودن او»، علوم حدیث؛ س15، ش3، پاییز 1389، ص34-60.
  14. جعفری، محمدتقی؛ ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه؛ ج2، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1357.
  15. جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ ج6، چ8، قم: نشر اسراء، 1389، الف.
  16. ـــــ؛ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی؛ چ4، قم: نشر اسراء، 1389، ب.
  17. جهامى، جیرار؛ موسوعة مصطلحات الفلسفة عند العرب؛ چ1، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 1998م‏.
  18. حسین‌زاده شانه‌چی، حسن؛ اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری؛ چ1، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.
  19. حسینی‌زاده، علی؛ «مقایسه اندیشه‌های کلامی نوبختیان و شیخ مفید در بستر میراث کلامی امامیه و معتزله»، فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات کلامی؛ س1، ش2، پاییز، 1392، ص87-116.
  20. حسن ابراهیم، حسن؛ تاریخ سیاسی اسلام؛ ج2؛ ترجمه ابوالقاسم پاینده؛ تهران: چاپخانه علمی، 1371.
  21. علامه حلى؛ الرسالة السعدیة؛ چ1، بیروت: دار الصفوة، 1413ق.
  22. خاتمى، احمد؛ فرهنگ علم کلام؛ چ1، تهران: انتشارات صبا، 1370.
  23. ‏راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ القرآن؛ چ1، بیروت: دار الشامیة، 1412ق.
  24. امام رضا † (منسوب)؛ الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا †؛ چ1، مشهد: مؤسسة آل البیت ‰‏، 1406ق.
  25. سجادی، جعفر؛ فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا؛ چ1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1379‏.
  26. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم؛ الملل و النحل؛ ج1، چ3، قم: الشریف الرضی، 1364.
  27. صلیبا، جمیل؛ فرهنگ فلسفى؛ ترجمه منوچهر صانعى؛ چ1، تهران: انتشارات حکمت، 1366‏.
  28. طباطبایى، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ2، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
  29. طوسى، محمد بن الحسن؛ تهذیب الأحکام؛ چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407ق‏.
  30. فاضل مقداد؛ إرشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین؛ قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى، 1405ق.
  31. کراجکى، محمد بن على؛ کنز الفوائد؛ ج1، چ1، قم: دار الذخائر، 1410ق.
  32. کلینى، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ ج1 و 3، چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
  33. گلپایگانی، علی ربانی و محمدعلی اسماعیلی؛ «روش‌شناسی عقل‌گرایی فلسفی در کلام اسلامی»، فصلنامه کلام اسلامی، دوره 26، ش104، زمستان 1396، ص27-47.
  34. مامقانی، عبدالله؛ مقباس الهدایه فی علم الدرایه؛ ج1، قم: منشورات دلیل ما، 1428ق.
  35. مفید؛ الإرادة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، الف.
  36. ـــــ؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد؛ ج1، چ1، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق، ب.
  37. ـــــ؛ الإفصاح فی الإمامة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، پ.
  38. ـــــ؛ أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ت.
  39. ـــــ؛ تصحیح اعتقادات الإمامیة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ث.
  40. ـــــ؛ رسائل فی الغیبه؛ ج1، چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ج.
  41. ـــــ؛ عدم سهو النبی؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، چ.
  42. ـــــ؛ الفصول المختارة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ح.
  43. ـــــ؛ المسائل العکبریة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، خ.
  44. ـــــ؛ المسائل السرویة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، د.
  45. ـــــ؛ مسألة أخرى فی النص على علی †؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ذ.
  46. ـــــ؛ النکت فی مقدمات الأصول؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ر.
  47. ـــــ؛ النکت الاعتقادیة؛ چ1، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ز.
  48. ـــــ؛ التذکرة بأصول الفقه؛ ج1، چ1، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413ق، س.
  49. مکدرموت، مارتین؛ اندیشه‏هاى کلامى شیخ مفید؛ ترجمه احمد آرام؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران‏، 1372.
  50. مجلسى، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.
  51. نجف‌زاده، رضا؛ روش‌شناسی دانش سیاسی در تمدن اسلامی؛ چ2، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.
  52. ‌نیازی، محمدعلی و احمد محمودی؛ «بررسی روش‌شناختی تطبیقی اندیشة کلامی صدوق و مفید»، الهیات تطبیقی (علمی پژوهشی)؛ س2، ش6، پاییز و زمستان 1390، ص77-94.
  53. یوسفیان، حسن؛ عقل و وحی؛ قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1383.