اصالت عقلانیت شیعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

از جمله مباحث مهم فلسفه و کلام شیعی، اثبات اصالت روش است. وجود برخی شباهت ‏ها­ سبب شده عده­ای، مباحث فلسفی و کلامی متفکران شیعی را تقلید از فلسفه یونان و معتزله بدانند. مسئله اصلی این مقاله آن است که نشان دهد الگوی عقلانیت شیعی، نه تقلیدی و مترجَم بلکه مستقل و اصیل است. اثبات این مدعا از این جهت ضروری است که علاوه بر پاسخ به اتهام یادشده، رویکرد متفاوتی در تحلیل عقلانی را نمایان می­ سازد. این مقاله با روش اسنادی، تحلیلی به بررسی روش تعقل در دو حوزه فلسفه و کلام پرداخته و اثبات می­کند متکلمان و فیلسوفان شیعی به دلیل بهره ­مندی از تراث وحیانی و شهودی، عقلانیتی کاملاً متمایز از معتزله و یونان باستان داشتند. تأثیرپذیری فلسفه اسلامی از این منابع، برهانی‏ بودن روش فلسفی را مخدوش نساخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Authenticity of Shi’a Rationality

نویسنده [English]

  • Abdollah Mohammadi
Assistant professor of Iranian Research Institute of Philosophy.
چکیده [English]

Among the important topics of Shi’a philosophy and theology is the proof of the authenticity of the method. Some similarities has caused some people to consider the Shi’a thinker’s philosophical and theological discussions as imitations of Greek and Mu’tazilite philosophy. The main problem of this article is to show that the model of Shi’a rationality is not an imitator or translator, but independent and original. The proof of this claim is necessary because, in addition to the answer to the mentioned charge, it shows a different approach in rational analysis. This article examines the method of reasoning in the two fields of philosophy and theology with a documentary and analytical method and proves that Shi’a theologians and philosophers had a completely different rationality from Mu'tazila and ancient Greece due to the benefit of revelation and intuition. The influence of Islamic philosophy from these sources has not distorted the proof of the philosophical method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi’a Rationality
  • Rationalism
  • Shi’a Theology
  • Islamic Philosophy
  • Philosophical Theology
  1.             قرآن کریم.

    1. ابراهیم بن نوبخت‏، ابواسحاق؛ الیاقوت فی علم الکلام؛ تحقیق علی‏اکبر ضیائی؛ قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی، 1413ق.
    2. ابن­شهرآشوب؛ مناقب آل ابی­طالب؛ قم: مؤسسه انتشارات علامه، 1379.
    3. ابن‏طاووس، سیدعلی؛ اقبال الاعمال؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1367.
    4. ابن‏فارس، ابوالحسن احمد بن ذکریا؛ معجم مقاییس اللغه؛ ج4، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، [بی­تا].
    5. ابن‏میثم بحرانی؛ قواعد المرام فی علم الکلام؛ سیداحمد حسینی؛ قم: کتابخانه آیت­الله مرعشی، 1406ق.
    6. استرآبادی، محمدجعفر؛ البراهین القاطعة فی شرح تجرید العقائد الساطعة؛ ج1، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1382.
    7. اشعری، ابوالحسن؛ مقالات الاسلامیین؛ ویسبادن آلمان، فرانس شتاینر، 1400ق.
    8. امام جمعه، مهدی؛ سیر تحول مکتب فلسفی اصفهان؛ تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1395.
    9. آمدی، سیف‏الدین؛ ابکار الافکار فی اصول الدین؛ تحقیق احمد محمد مهدی؛ قاهره: دارالکتب، 1423ق.
    10. بغدادی، عبدالقاهر؛ الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم؛ بیروت: دار الجیل و دار الافاق، 1408ق.
    11. پناهی آزاد، حسن؛ فلسفه حکمت صدرایی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1394.
    12. تمیمی آمدی، عبدالواحد؛ غرر الحکم؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.
    13. جمعی از پژوهشگران؛ اندیشه­های کلامی شیخ طوسی؛ ج1، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1378.
    14. جناتی، محمدابراهیم؛ «شیخ مفید در عرصه فقاهت و اجتهاد»، کیهان اندیشه؛ ش46، 1371.
    15. جوادی، قاسم؛ «تأثیر اندیشه­های شیعی بر معتزله»، هفت آسمان؛ ش1، بهار 1387.
    16. الجوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه؛ ج5، بیروت: دار العلم للملایین، 1404.
    17. حرانی، حسن بن شعبه؛ تحف العقول؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1404ق.
    18. حسین­زاده، محمد؛ منابع معرفت؛ قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1394.
    19. حلی، حسن بن یوسف؛ الفین؛ قم: نشر هجرت، 1409ق.
    20. ـــــ؛ انوار الملکوت فی شرح الیاقوت؛ تحقیق محمد نجمی زنجانی؛ قم: نشر شریف رضی، 1363.
    21. دی بور؛ تاریخ الفلسفه فی الاسلام؛ ترجمه محمد ابوریده؛ بیروت: دار النهضة العربیه، 1954م.
    22. ذهبی، محمد بن احمد؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال؛ تحقیق محمد بجاوی؛ بیروت: دار المعرفه، [بی­تا].
    23. راسل، برتراند؛ تاریخ فلسفه غرب؛ ترجمه نجف دریابندری؛ تهران: کتاب­های جیبی، 1354.
    24. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ ج1، صفوان عدنان داودی؛ دمشق: دار العلم الشامیه، 1412ق.
    25. زادهوش، محمدرضا؛ دیدار با فیلسوفان سپاهان؛ تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1391.
    26. سبحانی، جعفر و علیرضا سبحانی؛ «آیا کلام شیعی وامدار معتزله است»، کلام اسلامی؛ ش89، بهار 1393، ص9-26.
    27. سهروردی؛ مجموعه مصنفات؛ ج4، مقدمه و تصحیح نجفقلی حبیبی و هانری کربن و سید حسین نصر؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375.
    28. سید مرتضی؛ جمل العلم و العمل؛ نجف: مطبعة الاداب، 1387ق.
    29. شریف مرتضی؛ تنزیه الانبیاء؛ قم: شریف رضی، 1350ق.
    30. ـــــ؛ رسائل الشریف المرتضی؛ تحقیق سیدمهدی رجائی؛ قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.
    31. شهرستانی؛ محمد بن عبدالکریم؛ ملل و نحل؛ تحقیق محمد بدران؛ قم: شریف رضی، 1364.
    32. شهید ثانی؛ حقائق الإیمان مع رسالتی الاقتصاد و العدالة؛ به کوشش سیدمهدی رجائی؛ قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی، 1409ق.
    33. شیخ مفید؛ الامالی؛ تصحیح حسین استاد ولی؛ مشهد: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی، 1364.
    34. ـــــ؛ التذکرة باصول الفقه؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
    35. ـــــ؛ أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
    36. ـــــ؛ تصحیح الاعتقاد؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
    37. صدرالمتألهین شیرازی؛ اسرار الایات؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1360.
    38. ـــــ؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ بیروت: دار احیاء التراث، 1981م.
    39. ـــــ؛ تفسیر قرآن کریم؛ تصحیح محمد خواجوی؛ قم: انتشارات بیدار، 1366.
    40. ـــــ؛ شرح اصول کافی؛ تحقیق محمد خواجوی و علی عابدی شاهرودی؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
    41. ـــــ؛ مفاتیح الغیب؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی، 1363.
    42. صدوق، محمد بن علی؛ توحید؛ قم: انتشارات اسلامی، 1357.
    43. ـــــ؛ من لایحضره الفقیه؛ قم: انتشارات اسلامی، 1413ق.
    44. صفایی، سیداحمد؛ هشام بن حکم، مدافع حریم ولایت؛ تهران: آفاق، 1359.
    45. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: انتشارات اسلامی، 1417ق.
    46. الطوسی، محمد بن حسن؛ الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد؛ بیروت؛ دار الاضواء، 1406ق.
    47. ـــــ؛ تلخیص الشافی؛ قم: نشر محبین، 1382.
    48. ـــــ؛ تمهید الاصول فی علم الکلام؛ ترجمه و تعلیق عبدالمحسن مشکوةالدینی؛ تهران: دانشگاه تهران، 1362.
    49. ـــــ؛ تهذیب الاحکام؛ تصحیح علی‏اکبر غفاری؛ تهران: نشر صدوق، 1376.
    50. طوسی، نصیرالدین؛ تلخیص المحصل؛ بیروت: دار الاضواء، 1405ق.
    51. ـــــ؛ رسائل خواجه نصیر؛ بیروت: دار الاضواء، 1405ق.
    52. عبیدلى‏، سیدعمیدالدین؛ إشراق اللاهوت فی نقد شرح الیاقوت؛ تحقیق علی‏اکبر ضیائی؛ تهران: نشر مکتوب، 1381.
    53. فارابی، ابونصر؛ فصوص الحکم؛ قم: بیدار، 1405ق.
    54. فاضل مقداد؛ إرشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین؛ تحقیق سیدمهدی رجایی؛ قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی، 1405ق.
    55. فیاض لاهیجی؛ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام؛ اصفهان: انتشارات مهدوی، [بی‏تا].
    56. کراجکی، ابوالفتح؛ کنز الفوائد؛ قم: دار الذخائر، 1410ق.
    57. کرمانی، سعید؛ معناشناسی عقل در قرآن کریم؛ تهران: دانشگاه امام صادق †، 1391.
    58. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ ج1، تهران: اسلامیه، 1365.
    59. «کاربرد عقل در فقه از دیدگاه شیخ مفید»، نشریه حوزه؛ ش54، بهمن و اسفند 1371.
    60. لاهوری، محمد اقبال؛ سیر فلسفه در ایران؛ ترجمه امیر حسین آریانپور؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1357.
    61. لاهیجی، عبدالرزاق؛ سرمایه ایمان؛ تصحیح صادق لاریجانی؛ قم: انتشارات الزهراء، 1372.
    62. لاهیجی، عبدالرزاق؛ گوهر مراد؛ قم: نشر سایه، 1383.
    63. متز، آدم؛ الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری؛ ترجمه محمد عبدالهادی ابوریده؛ مصر: [بی­نا]، 1359.
    64. محمدی ری­شهری، محمد؛ دانشنامه عقاید اسلامی؛ تهران: دار الحدیث، 1384.
    65. مصطفی­پور، فرزانه، حسین هوشنگی و سیدعباس ذهبی؛ «کارکرد عقل در حوزه دین و اخلاق از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی»، تاریخ فلسفه؛ ش3، زمستان 1395، ص51-80.
    66. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار: ج3، تهران: انتشارات صدرا، 1387.
    67. مکدرموت، مارتین؛ اندیشه­های کلامی شیخ مفید؛ ترجمه احمد آرام؛ تهران: دانشگاه تهران: 1384.
    68. ملک مکان، حمید و سیدحسن طالقانی؛ «چیستی عقل در عقل­گرایی معتزله»، کلام اسلامی؛ س21، ش84، زمستان 1391.
    69. میرداماد؛ مجموعه مصنفات؛ ج1 (التقدیسات)، به اهتمام عبدالله نورانی؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381-1385.
    70. میناگر، غلامرضا؛ روش ­شناسی صدرالمتألهین: استنباط معارف عقلی از نصوص دینی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1392.
    71. «نگاهی به تألیفات و آثار مهم شیخ مفید»، نشریه حوزه؛ 54، بهمن و اسفند 1371.
    72. یزدان ­پناه، سیدیدالله؛ حکمت اشراق؛ تحقیق و نگارش مهدی علی­پور؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه- تهران: انتشارات سمت، 1391.