منطق سید قطب در وحدت‌پژوهی سوره‌های قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

از جمله مهم‌ترین مسائل دانش فلسفه دین در معنای عام آن، فعالیت عقلانی در جهت معقولیت و توجیه مؤلفه‎ها و آموزه‎های اصلی دین و سازواری آنها با یکدیگر است. قرآن کریم به عنوان مهم‌ترین منبع دینی ما مسلمانان، تلاشی ستودنی در ایجاد بینشی عقلانی در مسلمانان داشت. از نظر دین اسلام پیوندی ناگسستنی میان عقل و دین وجود دارد. این عقل‌مندی در مضمون و محتوا و در روش ارائه مباحث در قرآن وجود دارد. روش قرآن در عرضه مباحث بسیار منطقی و قابل توجه است. از دیرباز دانشمندان تحت عنوان تناسب آیات درباره نظم و منطق بیان مطالب در سور بحث می‎کردند. متأخرین آنها بحث از انسجام سوره‎ها را با عنوان غرض‎شناسی بیان داشته‎اند. از جمله سید قطب بر موضوع سرآمد و اصلی به عنوان عامل وحدت و انسجام سوره‎ها تأکید کرده، پیش از ورود به تفسیر سوره‎ها، ساختار کلی را تبیین و موضوع محوری سوره را بیان می‎دارد. با این حال ایشان مشخص نمی‎کند از چه روش و قرائنی برای شناسایی غرض سوره استفاده می‌کند؛ به همین دلیل امکان تحلیل و ارزیابی نظرات وی در عامل انسجام سوره‌ها وجود ندارد. از آنجا که نظرات سید قطب مرجع بسیاری از پژوهشگران بعدی بوده، بسیار ضروری است قرائن مورد استفاده وی شناسایی و سپس تحلیل و ارزیابی شود. به این منظور در پژوهش حاضر با متن‌کاوی نوشته‎های سید قطب در مقدمه ورود به تفسیر هر یک از صدوچهارده سوره قرآن در تفسیر فی ظلال القرآن، به شناسایی، توصیف و ارزیابی قرائن مورد استفاده سید در کشف عامل انسجام‏بخش سوره‌ها پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان می‎دهد سید قطب از قواعد متعددی بهره می‌گیرد که در سه دسته کلی قرائن ساختاری، درون‌قرآنی و برون‌قرآنی جای می‌گیرند و بیشتر آنها مورد تأیید و برخی محل مناقشه است. همچنین مشخص شد اگر سید به جای موضوع رئیسی، بر غرض محوری سوره تمرکز می‌کرد و تمامی قرائن مورد تأیید را در همه سوره‎ها به موقع اجرا قرار می‎داد و قرائن مورد مناقشه را کنار می‎گذاشت، نظرات وی در بیان عامل انسجام‌بخش سوره، از اتقان بالاتری برخوردار شده و کمتر مورد چالش قرار می‌گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sayyid Qutb’s Logic in the Unity Study of the Suras of the Qur’an

نویسندگان [English]

  • Abdolkarim Bahjatpoor 1
  • zahra bahjatpoor 2
1 Associate Professor at “Quran study Department” of the Research Institute for Islamic Culture and Thought (iict)
2 Ph.D. Student of Quran and Hadith Sciences of Quran and Hadith University
چکیده [English]

Among the most important issues of the knowledge of the philosophy of religion in its general sense is rational activity in the direction of rationality and justification of the main components and teachings of religion and their compatibility with each other. The Holy Qur’an, as the most important religious source for us Muslims, made a commendable effort to create a rational insight in Muslims. According to Islam, there is an inseparable conjunction between reason and religion. This rationality exists in the theme and content and in the method of presenting topics in the Qur’an. The Qur’an’s method in presenting topics is very logical and remarkable. Scholars have been discussing the order and logic of the content in suras under the title of appropriateness of the verses for a long time. Recent scholars have discussed the coherence of the suras under the title of purposive science. Sayyid Qutb, among others, emphasizes the leading and main theme as the factor of unity and coherence of the surahs, and before entering into the interpretation of the surahs, he explains the general structure and expresses the central theme of the surah. However, he does not specify what method and reading he uses to identify the purpose of the surah, for this reason, it is not possible to analyze and evaluate his ideas regarding the coherence of the surahs. Since Sayyid Qutb’s ideas have been the reference of many subsequent researchers, it is very necessary to identify the evidences used by him and then analyze and evaluate them. For this purpose, in this article, with the textual analysis of Sayyid Qutb’s writings in the introduction to the interpretation of each of the hundred and fourteen surahs of the Qur'an in the interpretation of “Fi Zilal al-Qur'an”, to identify, describe and evaluate the indications used by Sayyid in discovering the cohesive factor of the surahs. The results of the research show that Sayyid Qutb uses several rules that fall into the three general: structural, intra-Qur'anic and extra-Qur'anic indications, and most of them are approved and some are controversial. It was also found that if Sayyid had focused on the central purpose of the surah instead of the main topic and had put all the approved indications in all the surahs on time and left the disputed indications aside, his ideas would have contributed to the coherence of the suras was more sophisticated and was less challenged.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sayyid Qutb
  • Coherence of Sura
  • Character of Sura
  • Purpose of Sura
  • Thematic Unity
  1. *        قرآن کریم.

    1. ابن‌عاشور محمد طاهر (1420ق). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
    2. ابوزهره، محمد (1418ق). المعجزة الکبری القرآن. قاهره: دار الفکر العربی.
    3. ابن‌فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    4. ابن‌منظور، محمد (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
    5. ابن‌ابی‌الاصبع، عبدالعظیم (1430ق). البرهان فی اعجاز القرآن. بیروت: دارالعربیه.
    6. انوری، حسن (1381). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: انتشارات سخن.
    7. باجوده، حسن (1403ق). الوحدة الموضوعیه. جده، دارالکتب الحدیثیه.
    8. آذرنوش، آذرتاش (1391). فرهنگ معاصر عربی فارسی. تهران: نشر نی.
    9. ایازی، محمدعلی (1380). چهره پیوسته قرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.
    10. احمدزاده، سیدمصطفی (1388). وحدت موضوعی سوره‎ها در تفسیر تسنیم. پژوهش‎های قرآنی، 15 (57).
    11. بقاعی، ابراهیم بن عمر (1427ق). نظم الدرر فی تناسب الایات و السور. مهدی عبدالرزاق غالب، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    12. بهجت‌پور، عبدالکریم (1392). تفسیر تنزیلی مبانی، اصول، قواعد و فواید. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    13. بهجت‌پور، عبدالکریم (1390). تفسیر همگام با وحی. قم: تمهید.
    14. بهجت‌پور، عبدالکریم (1394). شناختنامه تنزیلی سوره‎های قرآن کریم. قم: تمهید.
    15. خامه گر، محمد (1396). اصول و قواعد کشف استدلالی غرض سوره‎های قرآن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    16. دهخدا، علی اکبر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1310 ش.
    17. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی الفاظ القرآن، دمشق، دارالقلم، 1416 هق
    18. زرکشی محمد بن بهادر (1410ق). البرهان فی علوم القرآن. تحقیق ذهبی، جمال حمدی، کردی، ابراهیم عبدالله، مرعشلی، یوسف عبدالرحمن، بیروت: دار المعرفه.
    19. سیاوشی، کرم (1389). تحلیل انتقادی مبانی و روش تفسیری سیدقطب در فی ظلال القرآن.تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
    20. سید قطب، ابراهیم حسین شاذلی (1386). فی ظلال القرآن. خرم دل، مصطفی، تهران: احسان.
    21. سید قطب (1415ق). التصویر الفنی فی القرآن. بیروت: دار الشروق.
    22. سید قطب (1425ق). فی ظلال القرآن. بیروت: دار الشروق.
    23. سیدی، سید حسین، و شاهوردی، فرحناز (1392). درآمدی بر زیبایی‎شناسی تکرار حروف در نظم آهنگ درونی آیات قرآن. پژوهش‎های قرآنی، 19 (73).
    24. سیوطی عبدالحمن بن ابی‌بکر (1430ق). تناسق الدرر فی تناسب السور. الدرویش، عبدالله محمد، بیروت: عالم الکتاب.
    25. شفیعی کدکنی محمدرضا (1368). موسیقی شعر، تهران،نشر آگه.
    26. صعیدی، عبدالمتعال (1992م). النظم الفنی فی القرآن. قاهره، مکتبة الآداب.
    27. طباطبایی محمدحسین (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. ج2، بیروت: مؤسسه العلمی للمطبوعات.
    28. طباطبایی، محمدحسین (1353). قرآن در اسلام. چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    29. طیب حسینی، محمود (1385). دایرة المعارف قرآن کریم. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم: بوستان کتاب.
    30. .عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیر کبیر، 1363ش.
    31. فتاحی‌زاده، فتحیه، ذاکری، مرضیه، و سلطانی، حسین بخشعلی (1395). تبیین تحلیل رابطه متن و مخاطب در پیام‎های قرآن. کتاب قیم، 6 (15).
    32. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، موسسه داراهجره، 1409 ه ق.
    33. فلاحی قمی، محمد (1390). خطاب و مخاطب در قرآن. بینات، 18 (70).
    34. معرفت، حامد (1398). سیمای منسجم سوره‎های قرآن کریم. قم: انتشارات تمهید.
    35. معرفت، حامد، و راد، علی (1396). نقد رویکرد سیدقطب به عامل شخصیت‏بخش سوره‎های قرآن کریم. پژوهش‎های قرآنی، 20 (1).
    36. معرفت، محمدهادی (1415ق). التمهید فی علوم القرآن. ج2، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
    37. معرفت، محمدهادی (1396). التمهید فی علوم القرآن. معرفت، حامد، نصیری، علی، ج5، قم، انتشارات تمهید.
    38. معرفت، محمدهادی (1379). تفسیر و مفسران. خیاط، محمد؛ نصیری، علی؛ قم، مؤسسه فرهنگی تمهید.
    39. معرفت، محمدهادی (1382). تاریخ قرآن. پنجم، تهران، سمت.
    40. معین، محمد، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1351ش.
    41. مهدوی‌راد، محمدعلی، و دهقانی قناقستانی، مهدیه (1387). سیر تاریخی شناخت سور و آیات مکی و مدنی. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 5 (10).
    42. mostansir (2006). unity of the text. in iyclopaedia of the quran, brill: leiden.