کمال عقل عملی به مثابه مقوِّم سعادت نهایی انسان از دیدگاه حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فرهنگ‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده

آیا غایت عقل عملی، مقوِّم سعادت نهایی است یا زمینه­ساز آن؟ فیلسوفان اسلامی از دیرباز در مورد این پرسش، کمال و سعادت نهایی و برتر انسان را متشکل از کمال عقل نظری (نوعی شناخت) دانسته­اند و غایت عقل عملی را زمینه­ساز حصول چنان سعادتی شمرده­اند. ملاصدرا طبق این دیدگاه مشهور، کمال عقل عملی را در ابتدا، نوعی زمینه­سازِ سلبی -یعنی رافع موانع- در راستای حصول کمال عقل نظری یا همان سعادت برتر و نهایی قلمداد می­کند که چنین نتیجه می­دهد که وی عقل عملی را در مراتب صعودی انسان به­ویژه پس از مرگ همراه انسان نمی­داند. اما با توجه به مبانی وی در باب نفس، نمی­توان مبنای مشهور یادشده را خالی از تضاد با مبانی اخیر وی در باب نفس دانست؛ از این رو ملاصدرا مبنای مشهور یادشده را به نظریه­ای دیگر تحویل می­بَرَد و به‌نوعی از آن عدول می­کند. وی در این دیدگاه جدید، رفع تعلق نفس به جسمانیات را نه به معنای سلبیِ محض بلکه به معنایی که باطن آن ثبوتی است، اخذ نموده، مراتب تجردی و عقلی عروج نفس را مقامِ جمعی استعلاییِ همه قوایی تلقی می­کند که به نظر می­رسد با استکمال نفس، از آنها رفع تعلق شده است. وی در دیدگاهی کامل‌تر، غایت نهایی نفس را مقام جمع و بالاتر از آن، فنا می­شمرد که در آن مرتبه، همه قوای نفس کاملاً متحد و همگی فانی در ذات حق‌اند و حتی دوگانگی‌ای که در نظر دوم میان عقل عملی و نظری وجود داشت، در این مرتبه از بین می­رود و نفس همان گونه و از همان حیث که عالم است، قادر و فاعل است یا هر دو جهت به وزان فنای ذات نفس در ذات حق، فانی‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Perfection of Practical Intellect as the constitutive of the man’s ultimate happiness from the perspective of Transcendental Philosophy

نویسنده [English]

  • Masoud Esmaili
Assistant Professor of Cultural Studies Department of Islamic Culture and Thought Research Institute.
چکیده [English]

Is the goal of practical intellect the ultimate happiness or its foundation? Regarding this question, Islamic philosophers have considered the man’s ultimate and supreme perfection and happiness to consist of the perfection of theoretical intellect (a kind of knowledge) and considered the goal of practical intellect to be the grounding for achieving such happiness. According to this famous view, Mulla Sadra considers the perfection of practical reason to be a kind of negative grounding - that is, the remover of obstacles - in order to achieve the perfection of theoretical intellect or the highest and ultimate happiness, as a result, he does not consider practical intellect to be a companion of man in the ascending stages of man, especially after death. But according to his foundations about the soul, the aforementioned famous foundation cannot be considered free of contradictions with his recent foundations about the soul; Therefore, Mulla Sadra transfers the aforementioned famous foundation to another theory and deviates from it in a way. In this new point of view, he has taken the removal of the attachment of the soul to the physical body not in a purely negative sense but in a sense that its inner being is positive. He considers the immaterial and intellectual stages of the soul’s ascension as the transcendental collective status of all powers, which seems to have been removed from them with the perfection of the soul. In a more complete view, he considers the final goal of the soul as the total position and above it, annihilation, in which case, all the powers of the soul are completely united and all are annihilation in the God’s Essence, and even At this point disappears the duality that existed in the second view between practical and theoretical intellect and the soul is capable and active in the same way and in the same way that it is the knower, or both aspects are annihilation due to the annihilation of the essence of the soul in the God’s Essence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Happiness
  • Soul
  • the Goal of Theoretical Intellect
  • the Goal of Practical Intellect
  • Mulla Sadra
  1. ابن­سینا (1375). الاشارات و التنبیهات مع الشرح لنصیرالدین الطوسی و شرح الشرح لقطب الدین الرازی. ج3، قم: نشر البلاغة.
  2. ابن­سینا (1404ق). الشفاء- الالهیات. قم: مکتبة آیت الله مرعشی.
  3. ابن­سینا (بی­تا). الفرق بین الروح و النفس و قوی النفس و ماهیة النفس. بی­جا.
  4. ابن­سینا (1363). المبدأ و المعاد. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی مک گیل با همکاری دانشگاه تهران.
  5. ابن­سینا (1379). النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. تهران: دانشگاه تهران.
  6. ابن­سینا (1383). الهیات دانشنامه علایی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
  7. ابن­سینا (1383). رساله نفس. تصحیح موسی عمید، همدان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه همدان.
  8. ابن­سینا (1980م). عیون الحکمة. بیروت: دار القلم.
  9. احسائی، احمد بن زین الدین (1385). شرح المشاعر. ج2، بیروت: مؤسسةالبلاغ.
  10. سبزواری، هادی بن مهدی (1369). شرح المنظومة. ج۵، قم: نشر ناب.
  11. سهروردی، شهاب­الدین (1976م الف). التلویحات. مجموعه مصنفات، تصحیح هانری کربن، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
  12. سهروردی، شهاب­الدین (1380). اللمحات. مجموعه مصنفات، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  13. سهروردی، شهاب­الدین (1373الف). پرتونامه. مجموعه مصنفات، تصحیح سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  14. سهروردی، شهاب­الدین (1976م ب). حکمة الاشراق. مجموعه مصنفات، تصحیح هانری کربن، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
  15. سهروردی، شهاب­الدین (1373ب). کلمات ذوقیه یا رسالة الابراج. مجموعه مصنفات، تصحیح سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  16. سهروردی، شهاب­الدین (1977م). یزدان­شناخت. مجموعه مصنفات، تصحیح سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  17. شهرزوری، شمس‌الدین محمد (1385). رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیة. تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  18. شهرزوری، شمس الدین محمد (1373). شرح حکمة الاشراق. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  19. العاتی‌، ابراهیم‌ (1998م). الانسان‌ فی‌ فلسفة‌ الفارابی‌. بیروت‌: دارالنبوغ‌.
  20. فارابی، محمد بن محمد (1995م). آراء أهل المدینة الفاضلة. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
  21. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1383). انوار الحکمة. تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
  22. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1377). علم الیقین. ج2، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
  23. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1428ق). عین الیقین. تصحیح فالح عبدالرزاق عبیدی، بیروت، دار الحوراء.
  24. قطب­الدین شیرازی (1380). شرح حکمة الاشراق. تهران: دانشگاه تهران و مؤسسه تحقیقات اسلامی دانشگاه مک­گیل.
  25. ملاصدرا (1367). اسرار الآیات. اصفهان: نشر علویه همایونی.
  26. ملاصدرا (1390). اکسیر العارفین. در: مجموعه رسائل فلسفی، ج3، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  27. ملاصدرا (1368الف). الاسفار الاربعة. ج4، قم: مکتبة المصطفوی.
  28. ملاصدرا (1368ب). الاسفار الاربعة. ج8، قم: مکتبة المصطفوی.
  29. ملاصدرا (1368ج). الاسفار الاربعة. ج9، قم: مکتبة المصطفوی.
  30. ملاصدرا (1360). الشواهد الربوبیة. تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  31. ملاصدرا (1366الف). تفسیر القرآن الکریم. ج۱، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.
  32. ملاصدرا (1366ب). تفسیر القرآن الکریم. ج6، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.
  33. ملاصدرا (1366ج). شرح أصول الکافی. ج۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  34. ملاصدرا (1366د). شرح أصول الکافی. ج۴، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  35. ملاصدرا (1422ق). شرح الهدایة الاثیریة. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  36. ملاصدرا (1381الف). کسر اصنام الجاهلیة. تصحیح محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  37. ملاصدرا (1391). الحکمة العرشیة. در: مجموعه رسائل فلسفی، ج4، تصحیح اصغر دادبه، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  38. ملاصدرا (1381ب). المبدأ و المعاد. تصحیح محمد ذبیحی و جعفر شانظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  39. ملاصدرا (1363). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی و انجمن حکمت و فلسفه ایران.