بررسی رویکردهای کلامی مکتب اصفهان در عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

شکل‏گیری مکتب علمی اصفهان نقطه عطف در تاریخ اندیشه کلامی شیعه عصر صفوی است و در کنار پیدایش حکمت متعالیه، کلام اسلامی جایگاه ممتازی یافت و زمینه رشد و گسترش مباحث کلامی شیعه را در غالب سه رویکرد فراهم آورد. «کلام فلسفی» در مکتب اصفهان بر رویکردهای دیگر کلامی تقدم زمانی داشت و اوج آن در آثار و آرای فیاض لاهیجی تبلور یافت و این شاگرد برجسته صدرا، به‏نوعی تحت تأثیر اندیشه مشاء آثار کلامی خود را ارائه نمود. ظهور «کلام نقلی و روایی» با محوریت علامه مجلسی بر رونق کلام شیعی افزود. با وجود اعتماد شدید مجلسی بر روایات اهل‎بیت: نمی‎توان او را عالمی اخباری و ضد عقل انگاشت؛ زیرا او عقل را به عنوان ابزار کسب معرفت دینی دخالت می‎داد. افزون بر این دو رویکرد کلامی می‎توان از شکل‎گیری یک رویکرد ترکیبی توسط قاضی سعید قمی یاد کرد. او که از ذوق عرفانی برخوردار بود و مروج الهیات سلبی تلقی می‎شد، بر ایجاد تقارب بین ظواهر دینى و فلسفه تأکید داشت و رویکرد «کلام ترکیبی» را بنا نهاد. در این نوشتار ضمن اشاره به جایگاه کلام شیعی در مکتب علمی اصفهان، این سه رویکرد کلامی بررسی شده و تحلیلی از تفوق کلام فلسفی و پرهیز از عقل‎ستیزی نمایندگان کلام روایی ارائه می‎شود و اهم ابتکارات و نوآوری‎های کلامی عالمان عصر صفوی ارائه می‎گردد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Study of the theological Approaches of Isfahan School in the Safavid Era

نویسنده [English]

  • mohammad bager pouramini
Assistant Professor at "Theology Department" of the Islamic Research Institute `for Culture and Thought (IICT).
چکیده [English]

The formation of the scientific school of Isfahan is a turning point in the history of Shiite theological thought of the Safavid era and along with the emergence of Transcendent wisdom, Islamic theology gained prominence and it provided the basis for the growth and expansion of Shi'a theological discourse in three ways. 'Philosophical theology' in Isfahan School took precedence over other theological approaches and its peak was crystallized in the works of Fayaz Lahiji and this distinguished student of Sadra, somehow influenced by Peripatetic thought, presented his theological works. The emergence of Allama Majlesi's "traditional and narrative theology" added to the boom of Shiite theology. Despite Majlesi's strong confidence in the Ahlul-Beit narrations, he cannot be considered a traditionalist and anti-rational scholar; because he interfered with reason as a means of acquiring of religious knowledge. In addition to these two theological approaches, the formation of a hybrid approach by Qazi Sa’id Qumi can be mentioned. He had a mystical taste and was considered a propagator of the negative theology. He emphasized the convergence between religious appearances and philosophy and instituted a "hybrid theology" approach. In this article, while referring to the position of Shiite theology in Isfahan school, these three theological approaches are examined and an analysis of the superiority of philosophical theology and the avoidance of reasonableness by the representatives of narrative theology and the important theologian innovations and innovations of scholars of the Safavid era are presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi'a Theological
  • Isfahan School
  • Safavid Era
  • Philosophical Theology
  • Traditional Theology
  • Hybrid Theology

مراجع

  1. آشتیانی، سیدجلال‎الدین؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران؛ قم: بوستان کتاب، 1363ش.
  2. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه؛ بیروت: دارالاضواء، 1408ق.
  3. ادوارد براون؛ تاریخ ادبیات ایران از عهد صفویه تا زمان حاضر؛ ترجمه بهرام مقدادی؛ تهران: مروارید، 1369ش.
  4. اسکندر بیک منشی ترکمان؛ تاریخ عالم آراى عباسی؛ تصحیح محمداسماعیل رضوانی؛ تهران: دنیای کتاب، 1377ش.
  5. افندی، میرزاعبدالله؛ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء؛ قم: کتابفروشی مرعشی، 1401ق.
  6. بحرانی، یوسف؛ لؤلؤه البحرین؛ نجف: مطبعه الحیدریه، [بی‎تا].
  7. بهبهانی، آقا احمد؛ مرآت الاحوال جهان‎نما؛ قم: انتشارات انصاریان، 1373ق.
  8. بهشتی، احمد؛ «معاد از دیدگاه قاضی سعید قمی»، مجله آینه معرفت؛ دوره 5، ش10، بهار 1386.
  9. جبرییلی، محمدصفر؛ سیر تطور کلام شیعه؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1395ق.
  10. جعفریان، رسول؛ صفویه از ظهور تا زوال؛ تهران: کانون اندیشه جوان، 1378ش.
  11. خاتون‎آبادی، سیدعبدالحسین؛ وقایع السنین و الاعوام؛ تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1352ق.
  12. خفری، شمس‎الدین؛ تعلیقه بر الهیات شرح تجرید؛ تهران: نشر میراث مکتوب، 1382.
  13. خوانساری، محمدباقر؛ روضات الجنات؛ قم: اسماعیلیان، 1391.
  14. خوانسارى، آقاجمال؛ دفاع از تشیع (بحث‎هاى کلامى شیخ مفید: ترجمه الفصول المختاره)؛ قم: انتشارات مؤمنین، 1377.
  15. کاظم بجنوردی (زیر نظر)؛ دایره ­المعارف بزرگ اسلامى؛ تهران: مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی، 1373.
  16. دینانی، غلامحسین ابراهیمی؛ ماجرای فکر اسلامی در جهان اسلام؛ تهران: قیام، 1377.
  17. رحمتی، انشاء الله؛ «الهیات تنزیهی از دیدگاه قاضی سعید قمی»، مجله خردنامه صدرا؛ ش86، زمستان 1395.
  18. روملو؛ احسن التواریخ؛ تهران: بابک، 1357.
  19. شاه‎طهماسب؛ تذکره شاه طهماسب؛ تهران: انتشارات اشراق، 1363.
  20. شوشتری، قاضی نورالله؛ مجالس المؤمنین؛ تهران: دارلکتب السلامیه، 1377.
  21. صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه؛ قم: مکتبه المصطفوی، 1368.
  22. صدر، محمدباقر، المعالم الجدیده للاصول؛ طهران: مکتبه النجاح، ۱۳۹۵ق.
  23. طارمی، حسن؛ علامه مجلسی؛ تهران: طرح نو، 1389ش.
  24. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: مکتبه النشر الاسلامی، 1417ق.
  25. طباطبایی، سیدکاظم؛ تاریخ حدیث؛ قم: دار الحدیث، 1390.
  26. طوسی،‌ محمد بن محمد؛ تجرید الاعتقاد؛ قم: مکتب‌ الاعلام‌ الاسلامی‌، 1407.
  27. عابدی، احمد؛ مکتب کلامی قم؛ قم: انتشارات زائر، 1384.
  28. عطایی نظری، حمید، «نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او»، مجله آینه پژوهش؛ ش۱۲۸، تیر ۱۳۹۰(الف).
  29. عطایی نظری، حمید، «نقش فیاض لاهیجی در فلسفی‏شدن کلام شیعه»، مجله اندیشه نوین دینی؛ ش26، پاییز 1390(ب).
  30. فاضل قائینی، علی؛ معجم مؤلفی الشیعه؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1405ق.
  31. فسایی، میرزا حسن؛ فارسنامه ناصری؛ تهران: امیرکبیر، 1368.
  32. فیاض لاهیجی،‌ عبدالرزاق؛ سرمایه ایمان در اصول اعتقادات؛ تصحیح صادق لاریجانی؛ تهران: انتشارات الزاهراء، 1372ش.
  33. ـــــ؛ شوارق الالهام؛ اصفهان: انتشارات مهدوی، [بی‎تا].
  34. ـــــ؛ گوهر مراد؛ تهران: سایه، 1383.
  35. فیض کاشانی، محسن؛ اصول المعارف؛ تعلیق و تصحیح سیدجلال‏الدین آشتیانی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
  36. ـــــ؛ الحقائق؛ تحقیق محسن عقیل؛ قم: ‌دارالکتاب الاسلامی، 1423ق.
  37. ـــــ؛ انوار الحکمه؛ قم: انتشارات بیدار، 1425ق.
  38. ـــــ؛ علم الیقین فی اصول‌الدین؛ قم: انتشارات بیدار، ‌1384ش.
  39. ـــــ؛ عین الیقین الملقب بالانوار و الاسرار؛ بیروت: دارالحوراء، 1428ق.
  40. قاضی احمد؛ خلاصه التواریخ؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383.
  41. قفطی، ابوالحسن علی بن یوسف؛ تاریخ الحکماء قفطی؛ به کوشش بهین دارائی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1379.
  42. قمی، شیخ عباس؛ سفینه البحار؛ نجف: مطبعه النجف، 1355.
  43. قمی، قاضی سعید؛ شرح توحید الصدوق؛ تصحیح دکتر حبیبی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377.
  44. ـــــ؛ کلید بهشت؛ تهران: انتشارات دانشکاه تهران، 1362.
  45. کاشفی، محمدرضا؛ کلام شیعه؛ تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1384.
  46. کدیور، محسن؛ «عقل و دین از منظر محدث و حکیم»، مجله کیهان اندیشه؛ ش44، 1371.
  47. گزی اصفهانی، عبدالکریم؛ تذکره القبور؛ قم: کتابخانه مرعشی نجفی، 1371.
  48. لک‎زایی، نجف؛ اندیشه سیاسی محقق سبزواری؛ قم: بوستان کتاب، 1380.
  49. مجلسی، محمدباقر؛ بیست و پنج رساله فارسی؛ قم: کتابخانه مرعشی نجفی، 1421ق.
  50. ـــــ؛ حق الیقین؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1409ق.
  51. ـــــ؛ اعتقادات؛ ترجمه مهدی‌پور؛ اصفهان: عمادزاده، 1374.
  52. ـــــ؛ بحارالانوار؛ بیروت: موسسه الوفاء، 1403ق.
  53. مجلسی، محمدتقی؛ روضه المتقین؛ قم: دارالکتب الاسلامی، 1429ق.
  54. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ ج3، تهران: انتشارات صدرا، 1378.
  55. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج4، تهران: انتشارات صدرا، 1374.
  56. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج5، تهران: انتشارات صدرا، 1381.
  57. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج21، تهران: انتشارات صدرا، 1391.
  58. مهدوی، سید مصلح‎الدین؛ زندگی‎نامه علامه مجلسی؛ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1378.
  59. میرداماد، محمدباقر؛ مصنفات میرداماد (تعلیقات على حاشیه شرح تجرید الاعتقاد للخفرى)؛ تصحیح عبدالله نورانی؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر، 1381 .
  60. میرداماد، محمدباقر؛ کتاب القبسات؛ مقدمه توشی هیکو ایزوتسو؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1367.
  61. نصرآبادى، محمدطاهر؛ تذکره نصرآبادى؛ تهران: انتشارات اساطیر، 1378.
  62. نوری، میرزا حسین؛ الفیض القدسی؛ قم: مرصاد، 1419.
  63. واله اصفهانی، محمد یوسف؛ خلد برین؛ تصحیح میرهاشم محدث؛ تهران: بنیاد موقوفات افشار، 1372.
  64. یوسفیان حسن و شریفی احمدحسین؛ عقل و وحی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۳.
فصلنامه علمی پژوهشی قبسات
دوره 24، شماره 92
مرداد 1398
صفحه 103-126

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار