علم انسان به خدا در تفکر فارابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

مسئله «علم انسان به خدا» با وجود اینکه در طول تاریخ دیرپای فلسفه و الهیات، سابقه‌ای کهن دارد، اما همچنان ذهن متفکران دینی به‌ویژه فلاسفه دین و حتی برخی از معرفت‌شناسان معاصر را به خود مشغول داشته است. در این میان، فارابی معتقد است که قوای ادارکی بشر در شناخت اشیا و به‌ویژه خدا با محدودیت‌ها و موانع مهمی مواجه است و ایجاد صورت معقول (مفهوم) خدا در ذهن یا عقل انسان مشکلاتی جدی به همراه دارد. همچنین نام‌ها و اوصافی که خدا با آنها نامیده می‌شود، به‌نحوی معنادار هستند و سخن‌گفتن از خدا به‌‌گونه‌ای که هم معتبر (صادق و موجّه) باشد و هم به مشکلات کلامی نینجامد (تنزیه خدا از مخلوقات حفظ شود و تشبیه او به مخلوقات منتفی گردد)، نهایتاً با زبان اشتراک معنوی امکان‌پذیر است. فارابی در کنار بیان فلسفی علم انسان به خدا، می‌کوشد تبیین عرفانی از آن نیز ارائه دهد و اگر فصوص الحکم را از آنِ وی بدانیم، او بحث مشبعی را به روش عرفا در باب موانع و محدودیت‌های شناخت عقلیِ انسان از خدا و لزوم شناخت شهودیِ انسان از او مطرح کرده است. نوشتار حاضر، ضمن تبیین مباحث فوق، به بررسی و نقد دیدگاه‌های فارابی در این باره و نظرات برخی محققان می‌پردازد که تا حدی متعرض این مسئله شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Human’s Knowledge of God in Farabi’s Thought

نویسنده [English]

  • Mahdi Abbaszadeh
Associate Professor at “Pajuheshqah Farhanq va Andisheh Islami”
چکیده [English]

Although the matter of “human’s knowledge of God” has an age-old background in the history of philosophy and theology, but it still has occupied the minds of religious intellectuals especially philosophers of religion and even some contemporary epistemologists. Among these thinkers, Farabi believes human’s perceptual ability encounters serious restrictions and obstacles in the knowledge of some things especially God; and the creation of a rational picture of God in human’s mind or intellect ends up with serious problems. In addition, God’s names and attributes are somehow meaningful; and having a valid (true and justified) speech of God such that it does not lead to kalami [Islamic theological] problems (purifying –tanzih- of God from other creatures should be done, and there should be no resemblance between Him and other beings) is finally possible through univocal language. Giving a philosophical explanation of human’s knowledge of God, Farabi tries to present a mystical elaboration as well. If “Fosus al-Hekam” is his book, then he has presented a detailed discussion, using the mystics’ methods, on the obstacles and restrictions of the rational knowledge of God and the necessity of having an intuitional understanding of God.
Explaining the above discussions, this writing investigates and criticizes Farabi’s views in this regard and discusses the ideas of some researchers who have dealt with the subject.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Farabi
  • human’s knowledge of God
  • speaking of God
  • reason
  • intuition
  1. *      قرآن مجید.

    1. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله؛ التعلیقات؛ تحقیق عبدالرحمن بدوى؛ بیروت: مکتبه الأعلام الاسلامى‏، 1404ق.
    2. اکبری، فتح‌علی؛ ترجمه تعلیقات فارابی؛ آبادان: نشر پرسش، 1390.
    3. حسن‌زاده آملی، حسن؛ نصوص الحکم بر فصوص الحکم؛ تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا، 1365.
    4. داوری اردکانی، رضا؛ فارابی؛ تهران: طرح نو، 1374.
    5. ـــــ؛ ما و تاریخ فلسفه اسلامی؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
    6. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی؛ حکمة الاشراق: مجموعه مصنفات شیخ اشراق‏؛ ج2، تصحیح و مقدمه هنرى کربن؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1375.
    7. عباس‌زاده، مهدی؛ «سخن‌گفتن از خدا در الهیات دنس اسکوتوس با نگاهی با تأثیر آراء ابن‌سینا»، دوفصلنامه علمی پژوهشی حکمت سینوی؛ دانشگاه امام صادق † پردیس خواهران، س19، ش54، پائیز و زمستان 1394.
    8. فارابی، ابونصر؛ آراء اهل المدینة الفاضله و مضاداتها؛ مقدمه و شرح و تعلیق از على بوملحم‏‏؛ بیروت: مکتبه الهلال‏‏، 1995.
    9. ـــــ؛ التجرید علی رسالة الدعاوی القلبیه: رسائل الفارابی؛ تحقیق موفق فوزی الجبر؛ دمشق: الینابیع، 2008م الف.
    10. ـــــ؛ السیاسة المدنیه؛ تحقیق و شرح از على بوملحم؛ بیروت: مکتبه الهلال‏‏، 1996م.
    11. ـــــ؛ فصوص الحکم؛ تحقیق شیخ محمد حسن آل یاسین؛ قم: انتشارات بیدار‏‏، 1405ق.
    12. ـــــ؛ فی التعلیقات: رسائل الفارابی؛ تحقیق موفق فوزی الجبر؛ دمشق: دارالینابیع، 2008م ب.
    13. ـــــ؛ فی العلم الالهی؛ تحقیق و وتقدیم عبدالرحمن بدوی؛ قاهره: دارالنهضه العربیه، 1966.
    14. ـــــ؛ فی الملة الفاضله: رسائل فلسفیه للکندی و الفارابی و ابن‌باجه و ابن‌عدی؛ تحقیق و تقدیم عبدالرحمن بدوی؛ [بی‌جا]، دارالأندلس للطباعه و النشر، 1983م.
    15. نتون، ایان ریچارد؛ فارابی و مکتب او؛ ترجمه غلام‌رضا جمشیدی‌ها و کوشا وطن‌خواه؛ تهران: نور علم، 1389.
    16. یثربی، سیدیحیی؛ تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، به ضمیمه نقد محتوایی کتاب؛ تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.
      1. Aristotle, Metaphysics; Translated by W. D. Ross; The Complete Works of Aristotle; Edited by Jonathan Barnes; Vol.2, Fourth Printing, Princeton: Princeton University Press, 1991.