مسئله تعبّد و چالش‎ های عقلانی فرارو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه دین موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.

چکیده

روشنفکران دینی و معنوی در دهه ‎های اخیر به این ذهنیت دامن زده‏اند که دین با عقلانیت و خردورزی و تفکر میانه‎ ای ندارد و در کشاکش میان آن دو باید یکی از آن دو را برگزید. آنها اساس و محور دین را تعبد دانسته ‎اند و تعبد را هم در نقطه مقابل عقلانیت قرار داده‎اند. به گمانِ آنان، دنیای جدید و مدرن، دنیای عقل‏مداری و اندیشه‏ورزی عقلانی است و این عقلانیت، تدین را با محوریت تعبد برنتابیده و هضم نمی‏کند. با این توصیف چالش‎های عقلانی متعددی فراروی تعبد نهاده می‎شود. در این مقاله به شش چالش اساسی از منظر عقلانیت در برابر تعبد و تدین پرداخته شده است. چالش از خودبیگانگی، چالش عدم رشد عقلانی، چالش آزمون‏ناپذیری، چالش انتقادناپذیری، چالش عدم داورِ مورد توافق و نهایتاً چالش چرایی تعبد، مهم‎ترین موانع عقلی در برابر تعبد دینی است. نگارنده با بررسی و تبیین ماهیت تعبد و تقسیم آن به تعبد مُعلَّل و تعبد مُدلَّل، ضمن پاسخ به این چالش‎ها تلاش می‏کند نشان دهد تعبد دینی که تعبدی مدلل است، در بستری عقلانی شکل گرفته و گرچه عقلانیت مدرن و انتقادی نمی‏توانند با آن بر سر یک سفره بنشینند، عقلانیت سلیم، معتدل و واقع‎گرا، تعبد دینی را مطلوب و معقول می‏داند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Matter of Servitude and Its Rational Challenges

نویسنده [English]

  • Mohammad Ja’fari
Associate professor of Mo’asseseh Amuzeshi Pajuheshi Imam Khomeini, group of philosophy of religion.
چکیده [English]

Religious and spiritual intellectuals of the recent decades have stressed on this point: religion does not have a good relationship with rationality and it is necessary, in this conflict, to prefer one to another. They believe servitude is the center and base of religion and it is the opposite point of rationality. They consider the new and modern world as the world of rationality and rational reflection, and believe this rationality does not come along with being religious based on servitude. Therefore, servitude encounters various rational challenges. This article studies six main challenges of religiousness and servitude from the perspective of rationality. The main rational obstacles of religious servitude are: the challenge of alienation, the challenge of lack of rational development, the challenge of non-verifiability, the challenge of non-criticizability, the challenge of not arriving at an agreement about a judge, and finally the challenge of why servitude. Investigating and explaining the essence of servitude and dividing it into mo’allal (based on cause) servitude and modallal (based on reason) servitude, I have answered these challenges and have tried to show that religious servitude, which is a modallal servitude, has been formed in a rational background; and although the modern and critical rationality is not in accordance with it, but a sound, moderate and realistic rationality considers religious servitude rational and ideal.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religious Servitude
  • Critical Rationality
  • Mo’allal Servitude
  • Modallal Servitude
  • Moderate Rationality. 

مراجع

  1. *      قرآن کریم.

    **    نهج‎البلاغه (نسخه صبحی صالح)؛ قم: انتشارات هجرت، 1414ق.

    1. آیر، الف ج، زبان؛ حقیقت و منطق؛ ترجمه منوچهر بزرگمهر؛ تهران: مؤسسه انتشارات علمى، دانشگاه صنعتى شریف، 1974م.
    2. ازهری، محمد بن احمد؛ تهذیب اللغه؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
    3. پترسون، مایکل و دیگران؛ عقل و اعتقاد دینى؛ ترجمه احمد نراقى و ابراهیم سلطانى؛ تهران: طرح نو، 1376.
    4. جعفری، محمد؛ عقل و دین از منظر روشنفکران دینی معاصر؛ قم: بوستان کتاب، 1390.
    5. جعفری، محمدتقی؛ «جایگاه تعقل و تعبد در معارف اسلامیم، مجله حوزه؛ ش49، 1371، ص68 ـ 95.
    6. سروش، عبدالکریم؛ ایمان و حیرت»، کیان؛ ش10، 1371.
    7. ـــــ؛ «حقّانیت، عقلانیت و هدایت»، کیان؛ ش40، 1376، الف.
    8. ـــــ؛ فربه‏تر از ایدئولوژى؛ چ5، تهران: مؤسسه فرهنگى صراط، 1376، ب.
    9. ـــــ؛ مدارا و مدیریت؛ چ1، تهران: مؤسسه فرهنگى صراط، 1376، ج.
    10. ـــــ؛ «سکولاریسم»، سنت و سکولاریسم؛ تهران: مؤسسه فرهنگى صراط، 1381.
    11. ـــــ؛ قبض وبسط تئوریک شریعت؛ چ13، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1393.
    12. راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ بیروت: دار القلم، 1412ق.
    13. زبیدی، مرتضی؛ تاج العروس؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
    14. طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان؛ بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
    15. طریحی، فخرالدین بن محمد؛ مجمع البحرین؛ چ3، تهران: نشر مرتضوی، 1375.
    16. فیض کاشانی؛ تفسیر الصافی؛ تهران: مکتبة الصدر، 1415ق.
    17. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ چ2، تهران: نشر اسلامیه، 1362.
    18. مجتهد شبستری، محمد؛ «نقد تفکر سنتی در کلام اسلامی»، کیان؛ ش10، 1371.
    19. ـــــ؛ هرمنوتیک، کتاب و سنت؛ چ2، تهران: طرح نو، 1375.
    20. ـــــ؛ ایمان و آزادى؛ چ1، تهران: طرح نو، 1376.
    21. ـــــ؛ «پرواز در ابرهای ندانستن»، کیان؛ ش52، 1379الف.
    22. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ ج6 (اصول فلسفه و روش رئالیسم)، تهران: صدرا،1376.
    23. معین، محمد؛ فرهنگ معین؛ چ1، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1375.
    24. ملکیان ، مصطفی؛ «اقتراح؛ دفاع عقلانی از دین»، نقد و نظر؛ ش3 ـ 4، 1374.
    25. ـــــ؛ «دین پژوهی ما و فلسفه‏های غربی»، تأملات ایرانی: در گفتگو با حسین کاجی؛ تهران: انتشارات روزنه، 1380.
    26. ـــــ؛ «رهیافتى بر تجددگرایى، سنت‏گرایى و پساتجددگرایى»، مدرنیته، روشنفکرى و دیانت؛ چ1، مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، 1381، الف.
    27. ـــــ؛ «معنویت، گوهر ادیان»، سنت و سکولاریسم؛ چ1، تهران: مؤسسه فرهنگى صراط، 1381، ب.
    28. ـــــ؛ مشتاقی و مهجوری؛ تهران: نگاه معاصر، 1385، الف.
    29. ـــــ؛ مصاحیه با روزنامه شرق، «سازگاری معنویت با مدرنیته» ، 25/ 5/ 1385، ب.
    30. ـــــ؛ ایمان و تعقل (سلسله درس گفتارها)؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب (این اثر به صورت الکترونیکی و در فضای مجازی منتشر شده است).
    31. ـــــ؛ «انسان سنتی، انسان مدرن و مسئله تعبد»، آیین؛ ش17 ـ 18، 1387، ب.
    32. ـــــ؛ راهی به رهایی؛ تهران: نگاه معاصر، 1390.
    33. نصر، سیدحسین؛ اسلام و تنگناهای انسان متجدد، ترجمه انشاءالله رحمتی؛ تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1381.
    34. هیک، جان؛ فلسفه دین؛ ترجمه بهرام راد؛ تهران: انتشارات الهدى، 1372.
    35. John Hick; Faith and Knowledge; New York: MacMillan Press Ltd, 1988.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار