کاربرد و کارآمدی منطق سیستم‌ها در اجتهاد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده

اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهی) تلاش معرفتی روشمند برای کشف موجّه «حُکم» در مورد «فعل مکلف» باشد و اگر «حکم» جهت­دهی به «فعل مکلف» باشد که تعیین نوع رفتار فرد یا جامعه بر اساس نظر شارع است و اگر این جهت­دهی برای تحقق رفتار خاصی در مکلف، نیازمند تعیین چگونگی باشد و اگر تعیین «چگونگی» نیازمند تعیین کمیت، کیفیت، زمان، مکان، زمینه، شرایط، نقطه شروع، جهت، مراحل، نقطه پایان، موارد بحران و اختلال، موارد تقویت و تشدید، جایگزین­های احتمالی و...، در اجزا و روابط شکل­دهندۀ موضوع باشد، آن‏گاه به نظر می­رسد نیاز به قاعده و قانونی برای دست­یابی به این «چگونگی» است، به طوری که جامع و مانع باشد. از سوی دیگر اگر «منطق طراحی سیستم­ها» عبارت باشد از «قواعد ترکیب میان مؤلفه­های ورودی در یک سیستم به طوری که با تعیین مناسب­ترین زمان، مکان، کمیت، کیفیت، زمینه، شرایط، نقطه شروع، جهت، مراحل و...، منجر به خروجی کارآمد شود (اثری که سبب حل مشکل و رفع نیاز باشد با کمترین زحمت و بیشترین اثرگذاری)، آن‏گاه به نظر می­رسد منطق طراحی سیستم­ها می‌تواند گزینه مناسبی برای تجزیه تحلیل و ترکیب ادلۀ مرتبط با افعال مکلفان باشد، به طوری که منجر به تعیین جامع و مانع چگونگی امتثال امر شارع شود.
نقد مشهور «خلط امور ماهوی با اعتباری» و عدم جریان قواعد امور واقعی در اعتباریات نیز با توجه به اینکه اعتبارات شرعی، اعتبارات محضه نیستند، بلکه اعتبارات دارای منشأ واقعی هستند و قواعد جاری بر منشأ آنها بر آنها هم جاری می­شود، پاسخ داده شده است. در نهایت نیز منطق سیستم­ها به عنوان ابزار اصلی برای «جمع دلالی» در اجتهاد (اعم از جمع میان مُثبتات و جمع عرفی و ترجیحات) عرضه گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Application and efficiency of systems logic in independent judgement (ijtihad)

نویسنده [English]

  • Abdolhamid Vaseti
Department of Logic of undrestanding Religion / Research Center for Islamic Culture and Thought.
چکیده [English]

If inference (ijtihad in jurisprudential terms) is a methodical epistemological attempt to justified discover of the "judgment" about the "obligator’s act", and if the " judgment" is the orientation to the "obligator’s act" which determines the type of behavior of an individual or society based on legislator’s opinion, and if this orientation requires the determination of how to perform a particular behavior in the obligator, and if the determination of the "how" requires the determination of quantity, quality, time, place, context, conditions, starting point, direction, stages, end point, crises and disruption, cases of reinforcement and intensification, possible alternatives, etc., in the components and relations that form the subject, it then seems that there is a need for a rule and law to achieve this in a way that is comprehensive and restrictive. (Main issue of the article).
On the other hand, if the "logic of systems design" is: the rules of combining the input components in a system so as to determine the most appropriate time, place, quantity, quality, context, conditions, starting point, direction , stages, etc., lead to efficient output (an effect that solves the problem and eliminates the need with the least effort and maximum impact), then it seems that the logic of systems design can be a good option for analysis and combine the arguments related to the obligator’s acts in such a way that it leads to an inclusive and exclusive determination for to obey the legislator’s command. (Main hypothesis and findings of the article and reference to its argument).
The well-known critique of "confusing essential things with I'tibārī and the lack of rules of real affairs in I'tibārīat, also considering that religious I'tibārī are not pure credit but I'tibārī have real origin and the current rules on their origin also apply to them is Answered. Finally, the logic of systems has been presented as the main tool for "implicational collective" in ijtihad (including the sum between demonstrators and the customary collective and preferences). (Article result).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology
  • Ijtihad Method
  • Implicational Collective
  • Systems Design
  1. آخوند خراسانی؛ کفایة الاصول؛ قم: مؤسسه آل البیت‰، 1409ق.
  2. آشتیانی، م؛ کتاب القضاء؛ قم: کنگره علامه آشتیانی، 1425ق.
  3. آملی لاریجانی، صادق؛ فلسفه علم اصول؛ قم: انتشارات مدرسه علمیه ولی عصر (عج)، 1394.
  4. برقی، ا؛ المحاسن؛ قم: دار الکتب الاسلامیه، 1371ق.
  5. برّی، باقر؛ فقه النظریه عند شهید الصدر؛ بیروت: دارالهادی، 1421ق.
  6. چرچمن و؛ نظریه سیستم‎ها؛ طهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1375.
  7. حسنی، ابوالحسن؛ «نگاه انتقادی به نگرش سیستمی به دین»، پایگاه اطلاع‏رسانی اجتهاد، در:

   www.Ijtihad.ir، 1399.

  1. حکیم، م؛ الاصول العامه فی الفقه المقارن؛ قم: مجمع جهانی اهل بیت، 1423ق.
  2. خمینی، س؛ التعادل و التراجیح؛ طهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1417ق.
  3. خویی، س؛ محاضرات فی الاصول؛ قم: مؤسسه احیاء الاثار الامام الخویی، 1413ق.
  4. خویی، م؛ منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه؛ طهران: مکتبه الاسلامیه، 1358.
  5. رضائیان، ع و همکاران؛ تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم؛ تهران: انتشارات سمت، 1393.
  6. سید رضی؛ نهج البلاغه؛ قم: مؤسسه نهج البلاغه، 1414ق.
  7. روحانی، س؛ منتقی الاصول؛ قم: دفتر آیت‌الله روحانی، 1418ق.
  8. سبحانی، ج؛ رسائل الاصولیه؛ قم: مؤسسه امام صادق†، 1383.
  9. سند، م؛ «نگاهی جدید به مباحث علم اصول»، پژوهش‏های اصولی؛ ش2-3، 1382، ص101 -111.
  10. صدوق، م؛ التوحید؛ قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1375.
  11. ـــــ؛ عیون اخبار الرضا†؛ قم: نشر جهان، 1378ق.
  12. ـــــ؛ من لایحضره الفقیه؛ قم: جامعه مدرسین، 1413ق.
  13. صفار، م؛ بصائر الدرجات؛ قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی، 1404ق.
  14. طباطبایی، س؛ حاشیة الکفایه؛ قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، [بی‎تا]، الف.
  15. ـــــ؛ نهایةالحکمه؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، [بی‎تا]، ب.
  16. طوسی، م؛ العدة فی اصول الفقه؛ قم: علاقبندیان، 1417ق.
  17. عاملی م؛ تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه؛ قم: مؤسسه آل البیت‰، 1409ق.
  18. فرات کوفی؛ تفسیر القرآن؛ قم: مؤسسه چاپ و نشر، 1410ق.
  19. قمی، ا؛ الرسائل؛ مشهد مقدس: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1427ق.
  20. کاشف الغطاء، ا؛ سفینة النجاة و مشکاة الهدى و مصباح السعادات؛ نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، 1423ق.
  21. کاشف الغطاء، م؛ مورد الانام فی شرح شرایع الاسلام؛ نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، [بی‎تا].
  22. کلینی، م؛ الکافی؛ قم: دار الحدیث، 1429ق.
  23. لنکرانی، م؛ دراسات فی الاصول؛ قم: مرکز فقهی ائمه اطهار‰، 1430ق.
  24. مجلسی، م؛ بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار؛ بیروت: مؤسسه طبع و نشر، 1403ق.
  25. محدث نوری، ح؛ مستدرک الوسائل؛ قم: مؤسسه آل البیت‰، 1408ق.
  26. میرزا قمی، ا؛ القوانین المحکمه فی الاصول؛ قم: احیاء الکتب الاسلامیه، 1321ق.
  27. نائینی، م؛ القواعد الفقهیه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1471ق.
  28. هاشمی شاهرودی، س؛ موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت‰؛ قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1423ق.