مقایسه مبادی رویکرد اثبات‌گرایی و رویکرد اندیشه اسلامی و تأثیر آن در تولید علوم انسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه روان شناسی بالینی دانشگاه شیراز

چکیده

امروزه نظام‎های علمی در دانشگاه‎های مختلف دنیا عمدتاً بر پایۀ مکاتب مادی استوار است. در بین این پارادایم‎ها، اثبات‎گرایی (Positivism) در دو قرن اخیر عملاً جایگاه تأثیرگذارتری داشته است. هدف از پژوهش حاضر مقایسه مبادی هستی‎شناختی، معرفت‎شناختی و روش‎شناختی پارادایم اثبات‎گرایی و مکتب علمی اسلامی و تأثیرات این مبادی بر فرایند تولید علم است. چالش اصلی این است که آیا علوم انسانی جاری، نیازمند برخی اصلاحات یا، فراتر، نیازمند تحولی بنیادین متناسب با مبادی فلسفی آن می‎باشد. روش پژوهش حاضر به لحاظ جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و به لحاظ داوری، عقلی و فلسفی است. نتایج نشان داد درمجموع مبادی فلسفی اثبات‎گرایی، تفاوت‎های جدی با مبادی مکتب علمی اسلامی دارد. نتیجه تفاوت در مبادی و نگاه اندیشه اسلامی به پدیده‎ها، دستیابی به یک دستگاه‏واره علمی با اهداف و غایات مختلف است؛ لذا به نظر می‎رسد روش تهذیب و تکمیل علوم کارساز نبوده، علوم انسانی نیازمند تحول بنیادین -مانند تأسیس مکتب علمی اسلامی- می‎باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.Comparison of ontology, epistemology and methodology of Positivism with Islamic Humanities and its Impact on Humanities Production Process

نویسنده [English]

  • Seyyed Mohammadreza Taghavi
Professor at “the Clinical Psychology Department” of Shiraz University.
چکیده [English]

Today, the foundation of scientific systems in different universities around the world is mainly based on material schools. Among these paradigms, positivism has practically been more influential in the last century. The purpose of the present study was to compare the ontological, epistemological and methodological foundations of the positivist paradigm and Islamic humanities paradigm and the effects of the two paradigms on the science production process. The key challenge was whether the current humanities needed some reform, or beyond, a fundamental change commensurate with its philosophical foundations. The deductive approach using the available sources of the two paradigms was performed. The results showed that, in general, the philosophical foundations of positivism have serious differences with the foundations of Islamic humanities, and thus the results leaded to two different paradigms with different goals and ends. Therefore, it seems that the method of refining and completing the sciences is not working, and the humanities need to undergo fundamental changes (such as the establishment of the Islamic Humanities System).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Positivism
  • Philosophical Foundations of Science
  • Evolution in Humanities
  • Islamic Humanities
  1. خامنه‏ای (آیت‎الله)، سیدعلی؛ «بیانات در بازدید از دانشگاه امام حسین † در تاریخ 26/1/1388»، تهران: دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1388.
  2. آیر، آلفرد جونز؛ زبان، حقیقت و منطق؛ ترجمه منوچهر بزرگمهر؛ تهران: دانشگاه صنعتی شریف، 1356.
  3. احمدی، علی‏اکبر؛ معرفت‎شناسی؛ تألیف رابرت آنودی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.
  4. الوانی، مهدی و حامد وارث؛ «تحقیقات چند پارادایمی در مطالعات سازمانی»، دانش مدریت؛ ص53، 1380، ص3-13.
  5. افروغ، عماد؛ فرهنگ­شناسی و حقوق فرهنگی؛ تهران: مؤسسه فرهنگ و دانش، 1379.
  6. ادیب‏سلطانی، میرشمس‏الدین؛ رسالۀ وین؛ تهران: مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها، 1359.
  7. ایمان، محمدتقی؛ فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
  8. ایمان، محمدتقی و احمد کلاته ساداتی؛ روش‎شناسی علوم انسانی نزد اندیشمندان مسلمان؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392.
  9. پارسانیا، حمید؛ «روش‌شناسی ف‍ل‍س‍ف‍ه سی‍اس‍ی و ع‍لم سی‍است»، علوم سیاسی؛ ش22، 1382، ص7-16.
  10. پسندیده، عباس؛ «روش مفهوم‎سازی موضوعات اخلاقی و کاربست آن در مفهوم حیاء»، اخلاق وحیانی؛ ش12، 1396، ص67-96.
  11. پورمحمدصادق، علی؛ «تحلیلی بر مفهوم روش و بازتعریف آن»، معرفت فلسفی؛ ش17 (2)، 1398، ص99-110.
  12. پازوکی، شهرام؛ «دکارت و مدرنیته»، فصلنامه فلسفه؛ ش1، 1379، ص171-180.
  13. پیرمرادی، محمدجواد؛ «نقد و بررسی کارآمدی منطق اثبات‎گرایانه درحوزه انسان‏پژوهی بر اساس اندیشه اسلامی»، انسان پژوهی دینی؛ ش11، 1393، ص109-138.
  14. پیغامی، عادل؛ «تحلیل مبادی هستی‎شناختی و معرفت‎شناختی مسئله عدالت در اندیشه شهید مطهریŠ»، مطالعات اقتصاد اسلامی؛ ش1، 1387، ص173-200.
  15. تقوی، سید محمدرضا؛ «گامی به سوی تأسیس دستگاه‏وارۀ علوم انسانی- اسلامی: چارچوبِ نظری و مدلِ عملیاتی»، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی؛ ش66، 1395، ص5-30.
  16. ـــــ؛ تبیین تجربه از حیث انتولوژیک در دستگاه‎واره علوم انسانی اسلامی؛ دانشگاه شیراز: پژوهشکده تحول در علوم انسانی- اجتماعی، 1394.
  17. جوادی آملی، عبدالله؛ معرفت‎شناسی در قرآن؛ ج2، قم: نشر اسراء، 1378.
  18. ـــــ؛ منزلت عقل در در هندسه معرفت دینی؛ ج3، قم: نشر اسراء، 1386.
  19. چالمرز، آلن. اف.؛ چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم‎شناسی فلسفی؛ ترجمه سعید زیباکلام؛ تهران: سمت، 1385.
  20. حائری یزدی، مهدی؛ هرم هستی: تحلیلی از مبادی هستی‎شناسی تطبیقی؛ تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1361.
  21. حبیبی، رضا؛ درآمدی بر فلسفه علم؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1392.
  22. حسن‏زاده آملی، حسن؛ دروس معرفت نفس؛ قم: الف لام میم، 1385.
  23. حسینی شاهرودی، سیدمرتضی؛ «معرفی و نقد پوزیتیویسم منطقی»، مجله الهیات و حقوق؛ ش3 (7-8)، 1382، ص127-174.
  24. خالقی، احمد؛ قدرت، زبان و زندگی روزمره در گفتمان فلسفی- سیاسی معاصر؛ تهران: انتشارات گام نو، 1382.
  25. خرمشاهی، بهاءالدین؛ پوزیتیویسم منطقی؛ تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1361.
  26. خیری، حسن؛ «مقایسه پارادایم دینی (اسلامی) با پارادایم‎های اثباتی، تفسیری و انتقادی»، معرفت فرهنگی اجتماعی؛ ش2، 1389، ص7-31.
  27. رشاد، علی‌اکبر؛ «معیار علم دینی»، ذهن؛ ش33، 1387، ص5-12.
  28. ـــــ؛ «نشست علمی ظرفیت‌شناسی علم اصول فقه برای تولید علوم انسانی، در تاریخ 17/12/1391»، تهران: مجمع عالی حکمت اسلامی، در:

http: //rashad. ir/index. aspx?siteid=17&fkeyid=&siteid=17&pageid=3287

  1. زاهد، سیدسعید، محسن جاجرمی‏زاده و سید محمدرضا تقوی؛ «فرهنگ به مثابه رسانه‏ای بین اراده و عمل جمعی (مطالعه تطبیقی فرهنگ اسلامی و سکولار)»، رسانه و فرهنگ؛ ش2 (3)، 1392، ص55-76.
  2. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش؛ شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی آموزش و پرورش؛ آذر ماه 1390.
  3. شاکرین، حمیدرضا؛ روش‎شناسی عقاید دینی؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1394.
  4. طالعی اردکانی، محمد؛ «پیش‏فرض‎های علم از دیدگاه پوزیتیویسم و ملاصدرا: بررسی مقایسه‏ای»، معرفت؛ ش175، 1391، ص11-30.
  5. طباطبایی، محمدحسین؛ نهایة الحکمة؛ قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1422ق.
  6. عباسی، داوود؛ «نقد و بررسی تجربه‎گرایی در علوم انسانی»، پژوهش؛ ش2 (2)، 1389، ص31-44.
  7. ﻏﻼﻣﺮﺿﺎﮐﺎﺷﯽ، ﻣﺤﻤﺪﺟﻮﺍد؛ «فراسوی فهم ریاضی‏گونه قدرت»، ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻩ ﻋﻠﻮم ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؛ ش83، 1383، ص51-55.
  8. فتوتیان، علی و حسن عبدی؛ «بررسی رابطۀ انسان‎شناسی و روش‎شناسی در پارادایم‎های اثبات‎گرایی و رئالیسم انتقادی»، معرفت فرهنگی اجتماعی؛ دوره 3، ش11، 1391، ص87-100.
  9. کاپلستون، فردریک؛ تاریخ فلسفه؛ ترجمه سیدجلال‏الدین مجتبوى؛ تهران: انتشارات علمى و فرهنگى و انتشارات سروش، 1380.
  10. کیانی، معصومه و علی‎رضا صادق‎زاده قمصری؛ «تبیین رویکردهای غالب روش‎شناختی پژوهش فلسفه تعلیم و تربیت در ایران و توصیف روش‎شناختی رساله‎های دکتری»، پژوهش‎نامه مبانی تعلیم و تربیت؛ دوره 1، ش2، 1390، ص119-132.
  11. لازی، جان؛ درآمدی تاریخی به فلسفه علم؛ ترجمه علی پایا؛ تهران: انتشارات سمت، 1377.
  12. مصباح یزدی، علی؛ رابطه علم و دین؛ تهران: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیŠ، 1392.
  13. مطهری، مرتضی؛ تقریرات شرح المنظومه؛ تهران: انتشارات حکمت، 1385.
  14. ـــــ؛ آشناییبا قرآن؛ ج1، تهران: انتشارات صدرا، 1359.
  15. مؤمنی، نونا و رضا اکبریان؛ «امکان و ضرورت علم دینی: نقدی بر رویکرد علمی رایج در غرب بر اساس مبانی فکری استاد علامه طباطباییŠ»، مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی؛ ج4، تهران: آفتاب توسعه، 1393.
  16. میرباقری، سید محمدمهدی؛ راه هماهنگ‌سازی علوم بر محور معارف نقلی چیست؟ (گفت‏وگو)؛ به نقل از سایت فرهنگستان علوم اسلامی، در: isaq. ir.
  17. های، کالین؛ درآمدی انتقادی بر تحلیل سیاسی؛ ترجمۀ احمد گل‏محمدی؛ تهران: نی، 1385.