تحلیل انتقادی انواع کاربست «عقل» در تفاسیر ادبی-اجتماعی معاصر با تمرکز بر آرای قرآن‌پژوهان مصری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

2 دانش‌آموخته سطح چهار تفسیر تطبیقی؛ استاد و پژوهشگر پژوهشگاه مطالعات اسلامی جامعه الزهرا(س).

چکیده

نقش عقل در فهم متون دینی و میزان کاشفیت و حجیت آن در تولید معرفت از مباحث مطرح بین اندیشمندان بوده است. این مساله به­صورت خاص در شکل­گیری تفاسیر ادبی-اجتماعی معاصر تاثیر داشته است. کاربست عقل در این رویکرد که در واکنش به آسیب­های غلبه تفکر سلفی­گری عقل­ستیز در جهان عرب بود و تحت تاثیر جریان­ فکری نومعتزله و آشنایی با مطالعات غربیان شکل گرفت، در محورهای متفاوت از تفاسیر عقلی رایج نمایان شد و لوازم خاصی در تفسیر و فهم قرآن و معرفت دینی به دنبال داشت. توسل به عقل خودبنیاد، علم­زدگی، تحلیل­ ادبی-فرهنگی از مفاهیم قرآنی، تمسک به عقل مستقل از روایات در برداشت­های فقهی، مصادیق کاربست عقل در این­گونه تفاسیراند که در آراء طه­حسین، عبده، خولی، بنت­الشاطی و خلف­الله مشاهده می­شوند. مهمترین آسیب این کاربست­ها در مسائل و مباحث فلسفه دین مانند تعاریف و تحلیل­های شاذ از وحی، نبی و معجزات انبیاء؛ تحلیل بی­سابقه زبان و قصص قرآن؛ حداقلی­کردن و عرفی­سازی فقه و تعصبات قومی-عربی دیده می­شود. در این­میان کمترین آسیب در تفسیر بنت­الشاطی است، ضمن اینکه وی نیز از سنت روایی تفسیری فاصله گرفته ­است. نتیجه اینکه کاربست عقل در تفاسیر ادبی-اجتماعی معاصر، تابعی از مکتب اومانیسم است که در آن اجتهاد غیر ضابطه­مند قرآن­پژوه محوریت دارد. در این رهیافت تفسیری، عقل، امری متعالی، قدسی و متصل به وحی نیست. اساسا نگاه ادبی به متون مقدس، فروکاهش دین به امری فرهنگی-اجتماعی و تعین اصالت عقل انسان را درپی داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of the Types of Use of "Reason" in Contemporary Literary-Social Interpretations, focusing on the opinions of Egyptian Scholars of the Qur'an.

نویسندگان [English]

  • Mohammad Arabsalehi 1
  • farideh pishvaei 2
1 Associate Professor at “The logic of understanding religion Department” in Research Institute for Islamic Culture and Thought (iict)‎.
2 Graduated of 4th level of Comparative Interpretation, Researcher of Islamic Studies Research Center of Al-Zahra Seminary.
چکیده [English]

The role of reason in understanding religious texts and the extent of its discovery and validity in the production of knowledge have been discussed among thinkers. This issue has had a special effect on the formation of contemporary literary-social interpretations. The application of reason in this approach, which was in response to the damage caused by the prevalence of anti-rational Salafism in the Arab world and was formed under the influence of neo-Mutazila thought and familiarity with Western studies, appeared in axes different from common intellectual interpretations, and It followed a special requirement in interpretation and understanding of the Qur'an and religious knowledge. Appealing to self-based reason, scientism, literary-cultural analysis of Quranic concepts, appealing to reason independent of traditions in jurisprudence, are examples of the use of reason in such interpretations as in the opinions of Taha-Hossein, Abdo, Khouli, Bint al-Shaṭiʾ, and Khalafallah are observed. The most important harm of these applications is in the issues and topics of the philosophy of religion, such as abnormality definitions and analyzes of revelation, the prophet, and the miracles of the prophets, unprecedented analysis of the language and stories of the Qur'an; Minimization and secularization of jurisprudence and ethnic-Arab prejudices can be seen. Meanwhile, the least damage is in Bint al-Shaṭi's interpretation, while she has also distanced herself from the narrative tradition of interpretation. The result is that the application of reason in contemporary social-literary interpretations is a function of humanism, in which non-ruled ijtihad of Qur'anic research is central. In this interpretive approach, reason is not sublime, holy, and connected to revelation. Basically, the literary view of the holy texts has led to the reduction of religion to a socio-cultural matter and the determination of the rationalism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rational Interpretation
  • Literary-Social Interpretation
  • Critical Analysis
  • Qur'an-Egyptian Scholars
  1. ابرمان، هیکو، لوتر، مردی میان خداوند و شیطان؛ ترجمه فریدالدین رادمهر و ابوتراب سهراب؛ تهران: نشر چشمه، 1384.
  • ابوزید، نصرحامد؛ معنای متن؛ ترجمه مرتضی کریمی‌نیا؛ تهران: طرح نو، 1389.
  • ابن‏منظور، محمد بن مکرم؛ لسان‏العرب؛ بیروت: دار صادر، 1414ق.
  • باربور، ایان؛ علم و دین؛ ترجمه بهاء­الدین خرمشاهی؛ تهران: نشر دانشگاهی، 1379.
  • بلقزیز، عبدالاله؛ العرب و الحداثه؛ نقد التراث؛ بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه، 2014م.
  • پاکتچی، احمد؛ نقد متن، تاریخ تفسیر قرآن کریم؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1398.
  • جرجانی، علی ­بن محمد؛ معجم التعریفات؛ تحقیق محمد صدیق منشاوی؛ قاهره: دار الفضیله، 1413ق.
  1. جوادی‌ آملی، عبدلله؛ تسنیم؛ قم: اسراء، 1388.
  2. _____؛ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی؛ تحقیق احمد واعظی؛ قم: اسراء، 1386.
  3. خلف‏الله، محمد ‏احمد؛ الفن القصصی فی ‏القرآن الکریم؛ لندن: سینا انتشار العربی، 1999م.
  4. _____؛ القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره؛ بیروت: الموسسة العربیة للدراسات و النشر، 1982م.
  5. خولی، امین؛ مناهج تجدید فی‏النحو و البلاغه و التفسیر و الادب؛ بیروت: دار المعرفه، 1961م.
  6. _____؛ من‏ هدی ‏القرآن؛ فی‏رمضان؛ قاهره: الهیئة ‏المصریة العامة للکتاب، 1987م.
  7. _____؛ صلة ‏الاسلام باصلاح‏ المسیحیه؛ قاهره: الهیئة ‏العربیة ‏العامة للکتاب، 1993م.
  8. خسروپناه، عبدالحسین؛«» ، در: محمد عرب‏صالحی (به کوشش)، مجموعه مقالات جریان‌شناسی و نقد اعتزال‏نو؛ قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393.
  9. دنیا، سلیمان؛ الشیخ محمد عبده بین الفلاسفه و الکلامیین؛ [بی­جا]، عیسی الحلبی و الشرکاء، 1985م.
  10. راغب اصفهانی، حسین؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن با تفسیر لغوى و ادبى قرآن؛ ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، تهران: مرتضوی، 1369.
  11. رشیدرضا، محمد؛ تفسیر القرآن ‏الحکیم الشهیر بتفسیر المنار؛ بیروت: دار المعرفه، 1414ق.
  12. رضوی، مرتضی؛ مع رجال الفکر فی ­القاهره؛ قاهره: نجاح، 1974م.
  13. رومی، فهد؛ منهج‏ المدرسة العقلیة ‏الحدیثة فی التفسیر؛ ریاض: فهد‏ الرومی، 1403ق.
  14. زبیدی، مرتضی؛ تاج ‏العروس؛ قم: دار الهدی، 1414ق.
  15. سید قطب؛ ویژگی­های ایدئولوژی اسلامی؛ ترجمه سیدمحمد خامنه­ای؛ .. بعثت، [بی­تا].
  16. سخنور، محمدداود؛ نقش عقل در معرفت دینی، از دیدگاه محمد غزالی و کی یرکگور؛ قم: بوستان کتاب، 1389.
  17. شربینی؛ «التفسیر الادبی ماهکذا تضطرب المفاهیم»، الادب؛ ش1، 1962م.
  18. شرقه، ظافر سعید؛ نهج الاعتزال فی­الاتجاهات الفکریة المعاصره؛ ریاض: دار الوعی للنشر و التوزیع، 1435ق.
  19. صبری، مصطفی؛ موقف العقل و العلم و العالم من ربی العالمین و عباده المرسلین؛ قاهره: دار احیاء الکتب العربیه، 1950م.
  20. طه حسین؛ فی ‏الشعر ‏الجاهلی، تقدیم و دراسه و تحلیل سامح کریم؛ قاهره: الدار المصریة اللبنانیه، [بی­تا].
  21. _____؛ فی الادب الجاهلی؛ قاهره: فاروق، 1352ق.
  22. _____؛ مستقبل ثقافة فی مصر؛ قاهره: دار الشروق، 1994م.
  23. _____؛ الایام؛ قاهره: مرکز اهرام، 1412ق.
  24. عایشه عبدالرحمن (بنت‏الشاطی)؛ تفسیر بیانی؛ ترجمه سیدمحمود طیب‌حسینی؛ قم: اصول‌الدین، 1390.
  25. _____؛ التفسیر البیانی للقرآن‏ الکریم؛ ج2، قاهره: دار المعارف، 1419ق.
  26. _____؛ القرآن و قضایا الانسان؛ بیروت: دار العلم للملایین، 1975م.
  27. عبده، محمد؛ الواردات فی نظریات المتکلمین و الصوفیه و فی الفلسفه الالهیه؛ قاهره: .. 1925م
  28. _____؛ رساله التوحید؛ بیروت: دار الشروق، 1994م.
  29. العقل، ناصر؛ اتجاهات العقلانیه الحدیثه؛ ریاض: دار الفضیله، 1422ق.
  30. عرب‌صالحی، محمد (به کوشش)؛ جریان‌شناسی اعتزال نو؛ ج1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393.
  31. فضل­الله، محمدحسین؛ من وحی القرآن؛ بیروت: دار الملاک، 1419ق.
  32. قیام، عمر‏حسن؛ ادبیة ‏النص القرآنی؛ بیروت: المعهد ‏‏العالمی للفکر الاسلامی، 1401ق.
  33. قرضاوی، یوسف؛ الحلول المستورده؛ قاهره: [بی­نا]، 1977م.
  34. گلدزیهر، ایگناس؛ گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان؛ ترجمه سیدناصر طباطبایی؛ تهران: ققنوس، 1383.
  35. لین، تونی؛ تاریخ تفکر مسیحی؛ ترجمه روبرت آسریان؛ تهران: فرزان، 1380.
  36. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ قم: صدرا، 1391.
  37. میر، مستنصر؛ ادبیات قرآن (مجموعه مقالات)؛ ترجمه محمدحسن محمدی مظفر؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، 1387.
  38. نوذری، حسین­علی؛ بازخوانی هابرماس (درآمدی بر آرا، اندیشه­ها و نظریه­های یورگن هابرماس؛ تهران: چشمه، 1381.
  39. هیک، جان؛ فلسفه دین؛ ترجمه بهزاد سالکی؛ تهران: الهدی، 1376.

ب) مقاله‏ها

  1. ابوزید، نصرحامد؛ «رهیافت ادبی به قرآن، پیشینه، نتایج و دشواری‌ها»، ترجمه مهرداد عباسی؛ آینه پژوهش؛ ش142، 1392، ص17-32.
  2. توکلی‌بینا، میثم، «متون دینی از قداست تا ادبیات کلان­روش پژوهش‌های ادبی معاصر درباره متون مقدس»، قبسات؛ ش66، 1391.
  3. پیشوایی، فریده، سید­محمود طیب­حسینی، محمد عرب­صالحی و فاطمه قنبری؛ «تحلیل و نقد بنیان‌های اندیشه نواعتزالی در نظریه تفسیری امین خولی»، پژوهشنامه معارف قرآنی؛ ش43، 1399.
  4. خولی، امین، «الاسالیب»، الرساله؛ ش22، [بی­تا].
  5. دغامین، زیاد، «ملامح التجدید فی­فکر الافغانی فی التعامل مع­القرآن الکریم و اثره فی­منهج التفسیر فی ­العصر الحدیث»، قضایا الاسلامیه معاصره؛ ش6، 1420ق، ص260-287.
  6. شربینی، مروه، «التفسیر الادبی ماهکذا تضطرب المفاهیم»، الادب؛ ش1، 1962م ، ص42-44.
  7. صادق­ محمودی، عبدالرشید؛ «طه­حسین و دیکارت»، فصول؛ ش4، 1983م ، ص104-113.
  8. عزیز العظمه؛ «الاصلاحیون النهضیون و فکره الاصلاح فی مجال الدین»، المستقبل العربی؛ ش45، 2017م.
  9. علایی، مشیت، «متون مقدس به منزله اثر ادبی»، ادب­پژوهی؛ ش1، 1386.
  10. فتح‌اللهی، ابراهیم، «روش‌شناسی علوم قرآن از منظر فلسفه علم»، نامه حکمت؛ ش1، 1386.
  11. فکتور الکک؛ «نقد الکتب؛ المجموعه الکاملة لمؤلفات الدکتور طه­حسین»، آفاق الحضاره الاسلامیه؛ ش14، 1425ق.
  12. ویلانت، رتراود، «جریان­شناسى تفاسیر قرآن در دوره معاصر»، آیینه پژوهش؛ ش85-86، 1383.
  13. نجفی، روح‏الله، «پژوهشی درباره رویکرد فقهی رشیدرضا در تفسیر المنار»، پژوهش‏نامه مذاهب اسلامی؛ ش7، 1399، ص87-104.
  14. نیفر، احمیده، الانسان و القرآن وجهاً لوجه التفاسیر القرآنیة المعاصرة، قراءة فی المنهج، دمشق: دار الفکر، 2000م.
  15. یونی، ناقد، «الملاح‏الاساسیه فی فکر امین‏الخولی»، الادب؛ ش2، 1967م ، ص15-28.
  16. Arkun, Mohammad; "Contemporag Critical Practices and the Qran:, Encyclopedia Leiden; 2001.