شاخص‌های معنوی در برنامه‌های پیشرفت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه اخلاق اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

از وظایف اساسی حکمرانی برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های پیشرفت همه‌جانبه در جامعه است که دارای ابعاد متعددی چون پیشرفت در فکر، علم، اقتصاد، امنیت، و ... می‌باشد. یکی از ابعاد اساسی آن، پیشرفت در عرصة معنویت است. از جمله مسائل مهم در برنامه‌ریزی، ارائه شاخص‌های لازم در راستای اجرا و نیز ارزیابی میزان موفقیت آن پس از اتمام دوره‌های موردنظر می‌باشد. این پژوهش در صدد پاسخ به چیستی شاخص‌های معنوی در برنامه‌های پیشرفت کشور است. یکی از روش‌های معتبر برای این منظور، استفاده از روش سیکارن می‌باشد که براساس آن، تدوین شاخص، مستلزم طی چهار مرحله: مفهوم‌سازی عملیاتی از پدیدة مورد نظر، استخراج ابعاد، استخراج مؤلفه‌ها و در نهایت طراحی شاخص‌ها و نماگرها است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بر اساس آموزه‌ های اسلامی مهمترین مفهوم عملیاتی ناظر به پدیده موردسنجش، مفهوم پیشرفت همه‌جانبه در مقابل مفاهیمی چون رشد و توسعه اقتصادی، انسانی و ... است که دارای بار معنایی وسیع‌تری شامل زندگی مادی و معنوی می‌شود. مطابق این مفهوم، معنویت مهم‌ترین بُعد آن تشکیل می‌دهد به‌طوری که روح حاکم بر سایر ابعاد می‌باشد. بر اساس استفاده‌ای که از آیات قرآن می‌شود، این بُعد از پیشرفت، دارای مؤلفه‌هایی چون ایمان، اخلاص، توکل و ایثار است. این پژوهش با بهره‌مندی از روش یادشده، برای هرکدام از این مؤلفه‌ها شاخص‌ها و نماگرهای متعدد طراحی نموده که تفصیل آن در متن مقاله ارائه می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Spiritual Indicators in Islamic Progress Programs

نویسنده [English]

  • Mohammad Jedari Aali
Assistant professor at “The Islamic Ethics Department" of the Research Institute for Islamic Culture and Thought (iict).
چکیده [English]

One of the basic duties of governance is to plan and implement all-round progress programs in the society, which has several dimensions such as progress in thought, science, economy, security, etc. One of its basic dimensions is progress in the field of spirituality. Among the important issues in planning is providing the necessary indicators in line with the implementation, as well as evaluating its success rate after the completion of the desired courses. This research aims to answer what spiritual indicators in the progress programs of the country. One of the valid methods for this purpose is the use of the sckaran method, based on which formulation of indicators requires four stages: operational conceptualization of the desired phenomenon, extraction of dimensions, extraction of components, and finally, the design of indicators. The findings of the research show that according to Islamic teachings, the most important operational concept related to the measured phenomenon is the concept of all-round progress in contrast to concepts such as economic, human development, etc., which have a broader meaning that includes material and spiritual life. According to this concept, spirituality is its most important dimension its, so that the spirit rules over other dimensions. Based on the use of the Quranic verses, this aspect of progress has components such as faith, sincerity, trust and sacrifice. With the use of the mentioned method, this research has designed several indices and indicators for each of these components, the details of which are presented in the text of the article.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Progress Program
  • Spiritual Progress
  • Spirituality
  • Spiritual Components
  • Spiritual Indicators
  1.  قرآن

    نهج‌البلاغه

    1. ا.در، همایون و سعیده اف.اتیتى، «شاخص توسعه انسانى ـ اخلاقى کشورهاى سازمان کنفرانس اسلامى (OIC)» (بخش اول)، ترجمه: ناصر جهانیان، اقتصاد اسلامی، سال سوم، شماره 10، تابستان 1382. A. dar and saidat. F. otiti.
    2. ا.در، همایون و سعیده اف. اتیتى، «شاخص توسعه انسانى ـ اخلاقى کشورهاى سازمان کنفرانس اسلامى (OIC)» (بخش دوم)، ترجمه: ناصر جهانیان، اقتصاد اسلامی، شماره 11، سال سوم، پاییز 1382.
    3. ابن‌بابویه، محمدبن‌على‏، معانی الأخبار، محقق/مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، قم‏، 1403ق.
    4. ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الخصال، دو جلد در یک مجلد، ج1، چاپ دوم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
    5. ابن منظور، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ م‍ک‍رم؛ لسان العرب، بیروت، دارال‍ک‍ت‍ب‌ ال‍ع‍ل‍م‍ی‍ه،۱۴۲۶ق‌= ۲۰۰۵م‌= ۱۳۸۴.
    6. آلوسى، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، 16جلد، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1415 ه.ق.
    7. بغوى، حسین بن مسعود، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، 5جلد، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
    8. بیضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوى)، 5جلد، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1418 ه.ق.
    9. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏، محقق / مصحح: درایتى، مصطفى‏، دفتر تبلیغات‏، قم‏، 1366 ش‏
    10. توکلی، محمدجواد، «روش‌شناسی تدوین شاخص پیشرفت انسانی بر اساس گفتمان قرآنی»، معرفت اقتصادی، سال دوم، شماره دوم، پیاپی چهارم، صص 31 ـ 56، بهار و تابستان 1390.
    11. جلیل جلیلی خشنود، مفاهیم اساسی و روش‌های آماری، ج1، مرکز نشر صدا، تهران: 1379،
    12. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج14، انتشارات اسراء، قم، 1389.
    13. جهانیان، ناصر؛ «مصرف فراگیر و پایدار در سایة آموزه‌های توسعه اسلامی»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، ش34، تابستان 1388.
    14. حسینی خامنه‌ای، سیدعلی، بیانیۀ گامِ دوّمِ انقلاب، سایت IR، ۲۲ بهمن ۱۳۹۷.
    15. حسینی خامنه‌ای، سیدعلی، سایت IR، بیانات در دیدار استاران و دانشجویان کردستان، 27/02/1388
    16. حسینی خامنه‌ای، سیدعلی، سایت IR، بیانات در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی، 10/09/1389
    17. حسینی خامنه‌ای، سیدعلی، سایت IR، بیانات در دیدار فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 25/06/1394.
    18. حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، انتشارات دار الهدایه. سال ۱۳۸۵.
    19. حقى بروسوى، اسماعیل بن مصطفى، تفسیر روح البیان، 10جلد، دار الفکر - لبنان - بیروت، چاپ: 1، بی‌تا.
    20. خازن، على بن محمد، تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل، 4جلد، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1415 ه.ق.
    21. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.
    22. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۴۷۸، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ق.
    23. سفری، علیرضا، «وحی در آئینه قرآن، قرآن، عرفان و برهان»، بینات، ش43، صص45-99، 1383.
    24. شبر، عبدالله، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، 6جلد، شرکة مکتبة الالفین - کویت - کویت، چاپ: 1، 1407 ه.ق.
    25. صدر المتألهین،: الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، المرکز الجامعى للنشر، بی‌تا.
    26. طباطبایى، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 20جلد، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات - لبنان - بیروت، چاپ: 2، 1417ق.
    27. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 10جلد، ناصر خسرو - ایران - تهران، چاپ: 3، 1372 ه.ش.
    28. طریحى، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، 6جلد، مرتضوى - ایران - تهران، چاپ: 3، 1375 ه.ش.
    29. على‌بن‌موسى، امام هشتم علیه السلام‏، صحیفة الإمام الرضا علیه السلام‏، محقق / مصحح: نجف، محمد مهدى‏، کنگره جهانى امام رضا علیه السلام‏، مشهد، 1406ق‏.
    30. عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی‏، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، المطبعة العلمیة، تهران‏، 1380ق‏.
    31. فخر رازى، محمدبن‌عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، 32جلد، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 3، 1420 ه.ق.
    32. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، چاپ پنجم، انتشارات صدرا، تهران، 1374.
    33. مقاتل‌بن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، 5جلد، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1423 ه.ق.
    34. مگی گلین. ای، «معنوی، اما نه دینی: نقدی بر جنبش معنویت‌گرایی مدرن»، ترجمۀ احمد شاکرنژاد، سیاحت غرب، ش111، صص135-145، 1391.
    35. منسوب به جعفربن‌محمد(ع)، امام ششم (ع)‏، مصباح الشریعة، اعلمى‏، بیروت‏: 1400 ق‏.
    36. موسوی خمینی، روح الله، صحیفه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1379.
    37. نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد، اخلاق ناصری، به تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی، 1369.
    38. نقی‌پورفر، ولی‌الله و محمدرضا احمدی، «شاخص‌های اقتصادی توسعه انسانی از دیدگاه اسلام»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، ش31، 1378ش.
    39. Sekaran, Uma; Research Methods for Business, A skill Building Approach; 4th ed., John Wiley & Sons Inc, 2003.
    40. Sen Amartya, ‘A decade of Human Development’. Journal of Human Development, Vol 1 no.1, Feb. 2000.
    41. Van de Ven, Brugt Kazemier and Steven Keuning, Measuring Well-being with an Integrated System of Economic and Social Accounts, Division of Presentation and Integration, Department National Accounts Statistics Netherlands, May 17, unpublished report 1999.
    42. Morris, M.D. (1979), Measuring the Condition of the World’s Poor: The Physical Quantity of Life Index (New York: Pergamon Press).